Document Type | Semi-diplomatic |
---|---|
Code | Lily |
Printer | Thomas Berthelet |
Type | |
Year | 1542 |
Place | London |
AN INTRODVCTION OF THE EYGHT PARTES OF ſpeche, and the Conſtruction of the ſame, compiled and ſette fo𝔯the by the commaūdement of our moſt gracious ſouerayne lo𝔯de the king.
ANNO. MD.XLII. {n. p.}
HENRY THE .VIII. BY THE GRACE OF GOD KYNG of Englād, Fraunce, and Ireland, defendour of the feithe, and of the church of England, and alſo of Irelande, in erth the ſup𝔯eme hed, to all ſchoolemaiſters and teachers of grammer within this his realm greetynge. Emong the manyfolde buſines and moſte weyghty affay𝔯es, appertaynyng to our regall auctoritee and offyce, we fo𝔯gette not the tend𝔯e babes, and the youth of our realme, whoſe good education and godly b𝔯yngyng vp, is a greate furniture to the ſame and cauſe of moche goodneſſe. And to the intent that hereafter they may the mo𝔯e readily and eaſily attein the rudymentes of the latyne toung, without yͤ greate hynderaunce, which heretofo𝔯e hath been, th𝔯ough the diuerſitie of grammers and teachynges: we will and commaunde, and ſtreightly charge al you ſchoolemaiſters and teachers of grāmer within this our realme, and other our dominions, as ye intend to auoyde our diſpleaſure, and haue our fauour, to teache and learne your ſcholars this englyſſhe introduction here enſuing, and the latyne grammer annexed to the ſame, and none other, which we haue cauſed fo𝔯 your eaſe, and your ſcholars ſpedy p𝔯eferment b𝔯yefely and playnely to be compyled and ſet fo𝔯th. Fayle not to apply your ſcholars in lernynge and godly education. {n. p.}
TO THE REDER
ALBEIT THIS Realme of Englande hath iuſte cauſe to thynke it ſelfe moſte bounden to the goodnes of God, fo𝔯 manifolde and ſund𝔯y benefittes receyued of his ineſtimable boūtifulneſſe, yet if we wyl wey the iuſt valu of thynges in an equall balance, as a certayn wyſe Phyloſopher dyd, whiche affirmed that realme to be moſt happy, where as eyther a wiſe and a lerned man had the rule, o𝔯 the ruler applyed hym ſelfe to wyſedom, and lernynge: we may perceyue vs engliſhmen, in nothyng ſo fo𝔯tunate, as in that we haue a kyng 𝔈 gouernour, both of excellente wyſedome, lernyng and vertu, and alſo of great ſtudy 𝔈 diligence to encreace the ſame, whoſe kyngly qualities, whan they ſhal here after by ſuch godly monumentes, as his maieſty ſhal leaue behynd hym, appere ſo playnly to his poſteritie, as we now p𝔯eſently ſee thynges, many of them alredy don, ſom indoing, and mo ſhal ſee, which his maieſtie by the grace of god, entendeth hereafter to do: out of queſtyon al yͭ haue gone befo𝔯e hym, may wel appere but ſhadowes. And to leaue the large fieldes of his p𝔯yncely actes, wherein the wyſest 𝔈 beſt lerned myght walke tyll wyt and eloquence were bothe wery, what conſtant iudgement, 𝔈 what p𝔯ofound knowlege hath his maieſty ſhewed 𝔈 declared to all the wo𝔯ld, in this varietie of iugementes and lerninges? and what peynes, ſtudy and trauayle doth he take, to b𝔯yng thynges farre out of ſquare to a confo𝔯mitie, and to take good heede of Ch𝔯iſtis churche to lead his flock into {n. p.} the folde of tru doctrine, yͤ hurdels of yͤ ſame ſo wel vnderpyght, yͤ the wolues ſhal not be able to ouerth𝔯owe them? And as his maieſty purpoſeth to eſtablyſhe his people in one conſent and harmony of pure 𝔈 tru relygion: ſo his tender goodness toward the youth 𝔈 chyldhode of his realme, entēdeth to haue it b𝔯ought vp vnder one abſolute and vnifo𝔯me ſo𝔯te of lernynge. Fo𝔯 his maieſtie conſideryng the great encomb𝔯ance and confuſion of the yong and tender wittes, by reaſon of the diuerſity of grammer rules 𝔈 teachinges (Fo𝔯 heretofo𝔯e euery maiſter had his grāmer, and euery ſchole dyuers teachynges, and chaungyng of maiſters and ſcholes dyd many tymes vtterly dull and vndo good wyttes) hath appoynted certein lerned men mete fo𝔯 ſuche a purpoſe, to compile one b𝔯yef, plaine, 𝔈 vnifo𝔯me grāmer, whiche onely (al other ſet a part) fo𝔯 the mo𝔯e ſpedyneſſe, and leſſe trouble of yong wittes, his hyghnes hath commanded all ſholemayſters and teachers of grāmer within this his realme, and other his dominions, to teache their ſcholers. Nowe conſider you fathers in this realme, howe moche ye be boūd to ſuch a gratious kyng, whoſe care is not onely fo𝔯 you, but fo𝔯 your poſterity alſo, and your tēder babes. And you ſcholemaiſters of England, to whome the cure and education of tender youthe is commytted, with what great ſtudy and dylygence ought you to folowe the example of our moſt gratious ſouerayne? which among the infinite buſynes apperteinyng to his regall office, ſo erneſtly mindeth the wel b𝔯yngyng vp of youthe, in lernyng and vertue? Howe glad howe deſirous ought you to be, not only to do this his gracis cōmaūdment {n. p.} but alſo buſylye to applye your ſelues, to trade and b𝔯yng vp your ſcholers in good maners, in knowlege of tōges, and ſciences? And ſomewhat to declare vnto you the condition 𝔈 qualitie of this grammer, ye ſhall vnderſtand, that the .viii. partes of ſpech, and the Conſtruction of the ſame, be not here ſet fo𝔯th in englyſſhe at large, but compendyouſly 𝔈 b𝔯iefely fo𝔯 the weake capacitie of yong and tender wyttes. And therfo𝔯e if any thyng ſemeth here to want in this englyſhe Introductions, ye ſhall vnderſtande, it was left out of purpoſe, and ſhall be ſupplied in the latyn rules made fo𝔯 the ſame intent, whiche chyld𝔯en ſhal be apte to lerne, what tyme they ſhall haue competent vnderſtandyng by theſe fo𝔯mer rudimentes. You tender babes of Englande, ſhake of ſlouthfulnes, ſet wantonnes a parte, apply your wyttes holy to lernyng and vertue, wherby you maye doo youre duetye to god and your kyng, make gladde your parentes, p𝔯ofytte your ſelues, and moche auaunce the common weale of your countrey. Let noble p𝔯ynce Edwarde encourage your tēder hartes, a p𝔯ynce of greate towardnes, a p𝔯ynce in whome god hath pow𝔯ed his graces abundantly, a p𝔯ince framed of ſuche perfectnes of nature, that he is lyke by the grace of god, to enſue the ſteppes of his fathers wyſedome, lernynge, and vertue, and is nowe almoſt in a redyneſſe, to rounne in the ſame raſe of lernyng with you. Fo𝔯 whom ye haue great cauſe to p𝔯aye that he may be the ſoonne of a longe lyuyng father.
|
Lerne dylygently. |
|
Loue God entierly. |
{n. p.}
AD PVBEM ANGLICAM
HEXASTICON.
O TVA parue puer non parua eſt gloria, Rex eſt
Commoda qui ſtudiis proſpicit ampla tuis.
Rex magnus tibi parue puer, Rex porrigit ultro
Dulcia nectareæ pocula grammaticæ.
Accipe munifici dulciſsima pocula regis,
Hæc hauri, hæc auidis faucibus ebibito.
GOD SAVE THE KYNG {n. p.}
AN INTRODVCTION
of the eighte partes of ſpeche.
IN ſpeche be theſe .viii. partes folovvyng.
Nowne |
|
|
|
Aduerbe |
|
vndeclyned. |
P𝔯onowne |
declyned. |
Coniunction |
||||
Uerbe |
|
P𝔯epoſition |
||||
Participle |
|
Interiection |
Of the novvne.
A NOVVNE IS the name of a thyng that maye bee ſeen, felt, heard o𝔯 vnderſtand. As the name of my hande in latine is Manus. The name of an howſe, is Domus. The name of goodneſſe is Bonitas.
Of nownes ſome be ſubſtantiues ſome be adiectiues.
A nowne ſubſtantiue is, that ſtandeth by hym ſelf, and requireth not an other woo𝔯de to be ioyned with hym, as Homo a manne, and it is declyned with one article, as hic Magiſter, a maiſter, o𝔯 with twoo, as hic & hęc parens, a father o𝔯 mother.
Anowne adiectiue is, that can not ſtand by hym ſelfe, bur requireth to be ioyned with an other wo𝔯de, as Bonus good, Pulcher fay𝔯e. And it is declyned, ether with th𝔯ee termynations, as Bonus, bona, bonum, o𝔯els with th𝔯ee articles, as Hic hæc & hoc felix, happy, hic & hæc leuis, & hoc leue, lyght.
A nowne ſubſtantiue, either is p𝔯oper to the thyng, that it betokeneth, as Edouardus is my p𝔯oper name, {n. p.} O𝔯 it is common to mo, as Homo is a common name to al menne.
Noumbers of novvnes.
In nownes be two numbers, The ſyngular and the plurall. The ſyngular numb𝔯e ſpeketh of one as lapis, a ſtone. The plurall noumber ſpeaketh of moo than one, as lapides, ſtones.
Caſes of novvnes.
Nownes be declyned with ſyxe caſes ſyngularly 𝔈 plurally. The nominatyue, The Genityue, the Datiue, the Accuſatyue, the Uocatyue, and the Ablatiue.
The nominatyue caſe commeth befo𝔯e the verbe, and anſwereth to this queſtion who o𝔯 what, as Magiſter docet, the maiſter teacheth.
The genitiue caſe is knowen by this token of, and anſwereth to this queſtion, whoſe o𝔯 whereof, as Doctrina magiſtri, the learnyng of the maiſter.
The datyue caſe is knowen by this token to, and anſwereth to this queſtion, to whome, o𝔯 to what, as Do librum magiſtro. I gyue a boke to the maiſter.
The accuſatyue caſe foloweth the verbe, and aunſwereth to this queſtion, whom, o𝔯 what, as Amo magiſtrum, I love the mayſter.
The vocatyue caſe is knowen by callynge o𝔯 ſpeakyng to, as O magiſter, O maiſter.
The ablatyue caſe is commonly knowen by theſe ſygnes, in, with, th𝔯ough, fo𝔯, from, by, and than, as Cum magiſtro, With the mayſter.
Artycles.
Artycles be bo𝔯owed of the p𝔯onowne, and be thus declyned. {n. p.}
Sin. |
|
Ntō hic, hęc, hoc, |
|
|
Nominatiuo hi hæ hęc, |
Genitiuo huius, |
|
Gtō horum harū horum, |
|||
Datiuo huic, |
Pl. |
Datiuo his, |
|||
Actō hūc, hāc, hoc, |
|
Actō hos has hæc, |
|||
Vocatiuo caret, |
|
Vocatiuo caret, |
|||
Abltō hoc, hac, hoc, |
|
Ablativo his. |
Genders of novvnes.
Genders of nownes be .vii. the Maſculine, the Feminine, the neuter, the common of two, the common of th𝔯e, the doubtfull, and the Epicene.
The maſculine gender, is declyned with this artycle hic, as hic uir, a manne.
The feminine gender is declyned with this artycle hæc, as hæc mulier, a woman.
The neuter is declyned with this article hoc, as hoc ſaxum, a ſtone.
The common of two is declyned with hic & hec, as hic & hec parens.
The common of th𝔯ee is declyned with hic hæc & hoc, as hic hęc & hoc felix.
The doubtfull gender is declyned with hic o𝔯 hæc, as hic uel hęc dies, a daye.
The Epicene gend𝔯e is declyned with one artycle, 𝔈 vnder that one artycle, both kindes be ſignified, as hic paſſer, a ſparowe, hæc aquila, an egle, both he 𝔈 ſhe,
The declenſons of novvnes,
There be fyue declenſons of nownes.
The firſt is, whan the genitiue and the datyue caſe ſyngular ende in æ diphthong, the accuſatyue in am, the vocatiue lyke the nominatyue, the ablatyue in a, {B} The nominatiue plural in æ diphthong, the genitiue in arum, the datiue in is, the accuſatyue in as, the vocatiue lyke the nominatyue, the ablatyue in is, as in example
|
|
Ntō hęc muſa, |
|
|
Ntō hæ muſæ, |
|
Gtō huius ſæ, |
|
Gtō harum muſarum, |
||
Sing. |
Datiuo huic ſæ, |
Pl. |
Datiuo his muſis, |
||
|
Actō hanc ſam, |
|
Accuſatiuo has muſas, |
||
|
Vocatiuo o muſa, |
|
Vocatiuo o muſæ, |
||
|
Ablto ab hac muſa, |
|
Ablatiuo ab his muſis. |
The ſeconde is, whan the genitiue caſe ſyngular endeth in i, the datiue in o, the accuſatyue in um, the vocatiue fo𝔯 the moſte parte lyke the nomynatyue, the ablatyue in o. The nominatiue plurall in i, the genitiue in orum, the datyue in is, the accuſatyue in os, the vocatiue lyke the nominatiue, the ablatyue in is, as in example.
|
|
Ntō hic magiſter, |
|
|
Ntō hi magiſtri, |
|
Gtō huius giſtri, |
|
Gtō horum ſtrorum, |
||
Sin. |
Datiuo huic ſtro, |
Pl. |
Datiuo his magiſtris, |
||
|
Actō hunc ſtrum, |
|
Accuſatiuo hos giſtros, |
||
|
Vctō o magiſter, |
|
Vocatiuo o magiſtri, |
||
|
Abltō ab hoc ſtro, |
|
Ablatiuo ab his giſtris. |
HERE IS TO be noted, that whan the Nominatiue endethe in us, the vocatyue ſhall ende in e, as Nominatiuo hic dominus, uocatiuo o domine. Except Filius, that maketh o fili, and deus, that maketh o deus. Whan the nominatiue endeth in ius, if it be a p𝔯op𝔯e name of a manne, the vocatyue ſhall ende in i, as nominatiuo hic Georgius, uocatiuo o Georgi. {n. p.}
NOTE ALSO that all nownes of the neuter gender, of what declenſon ſo euer they be, haue the nominatyue, the accuſatyue, and the vocatiue lyke in bothe numb𝔯es. And in the plurall noumb𝔯e they ende all in A, as in example.
|
|
Ntō hoc regnum, |
|
|
Ntō hæc regna, |
|
Gtō huius regni, |
|
Gtō horū regnorum, |
||
Sing. |
Datiuo huic gno, |
Plur. |
Datiuo his regnis, |
||
|
Actō hoc regnum, |
|
Actō hæc regna, |
||
|
Vocatiuo o regnū, |
|
Vocatiuo o regna, |
||
|
Abltō ab hoc regno, |
|
Abltō ab his regnis. |
Except ambo & duo, whiche make the neuter gender in o, and be thus declyned.
Pluraliter. |
|
Nominatiuo ambo, ambæ, ambo, |
|
|
Genitiuo orum, arum, orum, |
||
|
Datiuo obus, abus, obus, |
||
|
Accuſatiuo bos, bas, bo, |
||
|
Vocatiuo bo, bę, bo |
||
|
Abltō obus, abus, obus. |
Lykewyſe duo. |
The thy𝔯de is, whan the genitiue caſe ſingular endeth in is, the datyue in i, the accuſatyue moſte cōmonly in em, and ſometyme in im, and ſometyme in bothe the vocatyue lyke the nominatiue, the ablatiue in i, ſometyme in e, ſometyme in bothe. The nomynatiue caſe pluralle in es, the genityue ſometyme in um, and ſometyme in ium, the datiue in bus, the accuſatyue in es, the vocatiue lyke the nominatyue, the ablatyue in bus, as in example, {B. ii.}
|
|
Ntō hic lapis, |
|
|
Nominatiuo hi lapides, |
|
Gtō huius dis, |
|
Gtö horum lapidum, |
||
Sing. |
Datiuo huic di, |
Pl. |
Datiuo his lapidibus, |
||
|
Actō hunc dem, |
|
Accuſatiuo hos lapides |
||
|
Vctō o lapis, |
|
Vocatiuo o lapides, |
||
|
Abltō ab hoc de, |
|
Abltō ab his lapidibus. |
||
|
|
|
|
||
|
Ntō hic & hæc parēs, |
|
Ntō hi & hæ parentes, |
||
|
Genitiuo huius rētis |
|
Gtō horū & harū, tum, |
||
|
Datiuo huic parenti, |
|
Dtō his parentibus, |
||
Sin. |
Actō hūc & hāc tem, |
Pl. |
Actō hos & has rentes, |
||
|
Vocatiuo o parens, |
|
Vocatiuo o parentes, |
||
|
Ablatiuo ab hoc & hac parente, |
|
Ablatiuo ab his parentibus. |
The fowerth is, whan the genitiue caſe ſyngular endeth in us, the datiue in ui, the accuſatiue in um, the vocatiue lyke the nominatiue, the ablatiue in u. The nominatyue plurall in us, the genitiue in uum, the datyue in ibus, the accuſatiue in us, the vocatiue lyke the nominatiue, the ablatiue in ibus, as in exaumple,
|
|
Ntō hec manus, |
|
|
Ntō hæ manus, |
|
Gtō huius, nus, |
|
Gtō harum manuum, |
||
Sin. |
Datiuo huic ui, |
Plu. |
Datiuo his manibus, |
||
|
Actō hanc num, |
|
Accuſatiuo has manus, |
||
|
Vocatiuo o nus, |
|
Vocatiuo o manus, |
||
|
Abltō ab hac nu, |
|
Abltō ab his manibus. |
The fifth is whan the genitiue 𝔈 the datyue caſe ſyngular ende in ei, the accuſatiue in em, the vocatiue lyke the nominatiue, the ablatyue in e. The nomynatyue plurall in es, the genitiue in erum, the datyue in ebas, the accuſatiue in es, the vocatyue lyke the nominatiue {n. p.} the ablatiue in ebus, as in example.
|
|
Ntō hic meridies, |
|
|
Nominatiuo hi meridies, |
|
Genitiuo huius ei, |
|
Gtō horum meridierum, |
||
Sin. |
Datiuo huic ei, |
Plur. |
Datiuo his meridiebus, |
||
|
Actō hunc em, |
|
Actō hos meridies, |
||
|
Vocatiuo o dies, |
|
Vocatiuo o meridies, |
||
|
Abltō ab hoc die, |
|
Abltō ab his meridiebus. |
The declinyng of adiectiues.
A nowne adiectiue of .iii. terminatyons is thus declyned.
|
|
Ntō bonus, na, nū, |
|
|
Ntō boni, bonæ, bona, |
|
Gtō boni, næ, ni. |
|
Gtō bonorum, arū, orum, |
||
Sing. |
Datiuo bono, ę, o, |
Pl. |
Datiuo bonis, |
||
|
Actō bonū, nā, nū, |
|
Actō bonos, bonas, bona, |
||
|
Vctō bone, na, nū, |
|
Vocatiuo boni, bonæ, na, |
||
|
Abltō bono, na, no, |
|
Ablatiuo bonis. |
There be beſides theſe certayn nownes adiectiues of an other maner of declynyng, whiche make the genitiue caſe ſyngular in ïus o𝔯 ius, and the datyue in i, whiche be theſe that folowe with they𝔯 compoundes.
|
|
Ntō unus, a, um, |
|
|
Nominatiuo uni, unę, una, |
|
Genitiuo unius, |
|
Gtō unorum, arum, orum, |
||
Sing. |
Datiuo uni, |
Pl. |
Datiuo unis, |
||
|
Actō unū, nā, nū, |
|
Accuſatiuo unos, nas, na, |
||
|
Vctō une, na, nū, |
|
Vocatiuo uni, unæ, una, |
||
|
Abltō uno, na, no, |
|
Ablatiuo unis. |
In lyke maner be declyned totus, ſolus, and alſo ullus, alius, alter, uter, & neuter, Excepte that theie fyue laſte reherſed lacke the vocatiue caſe. {n. p.}
A nowne adiectiue of .iii. articles is thus declined.
|
|
Ntō hic hæc & hoc felix, |
|
|
Nominatiuo hi & hę ces, & hęc cia, |
|
Genitiuo huius felicis, |
|
Genitiuo horum harum & horum cium. |
||
Sin. |
Datiuo huic lici, |
Pl. |
Datiuo his felicibus, |
||
|
Actō hunc hanc cem &hoc felix, |
|
Actō hos & has ces & hec cia, |
||
|
Vocatiuo o felix, |
|
Vocatiuo o ces & cia, |
||
|
Abltō ab hoc hac hoc ce uel ci, |
|
Ablatiuo ab his felicibus. |
||
|
|
|
|
||
|
Ntō hic hęc triſtis & hoc te, |
|
Ntō hi & hæ triſtes & hec triſtia, |
||
|
Genitiuo huius triſtis, |
|
Gtō horum harii & horum triſtium, |
||
Sing. |
Datiuo huic ſti |
Pl. |
Datiuo his triſibus, |
||
|
Actō hūc hāc tē, & hoc te, |
|
Accuſatiuo hos & has ſtes & hæc tia, |
||
|
Vctō o ſtis & o ſte, |
|
Vctō o es & o triſtia, |
||
|
Abltō ab hoc hac & hoc triſti, |
|
Ablatiuo ob his triſtibus. |
Compariſons of novvnes.
Adiectiues, whoſe ſygnification maye encreaſe, o𝔯 be diminiſhed, receyue compariſon.
There be th𝔯ee degrees of compariſons.
|
The Poſitiue |
The Comparatyue, |
|
And the Superlatiue. |
The Poſityue betokeneth the thynge abſolutely without exceſſe as durus, harde. {n. p.}
The comparatiue excedeth ſomewhat his poſitiue in ſignification, as durior, harder: And it is fourmed, of the firſte caſe of his poſitiue, that endeth in i, by puttyng thereto or, and us, as of duri, hic & hæc durior & hoc durius, of Triſti, hic & hæc triſtior, & hoc triſtius, of Dulci, hic & hæc dulcior & hoc dulcius.
The ſuperlatyue excedeth his poſitiue in the higheſt degree, as duriſsimus, hardeſt: And it is fourmed of the fy𝔯ſt caſe of his poſitiue that endeth in i, by puttyng thereto ſ, and ſimus, as duri duriſſimus, triſti triſtiſſimus, dulci dulciſſimus.
From theſe general rules be excepted theſe that folowe.
|
Bonus |
|
Malus |
Melior |
Peior |
||
Optimus. |
Peſſimus |
|
Magnus |
|
Paruus |
|
Multus plurimus |
Maior |
Minor |
Multa plurima |
|||
Maximus. |
Minimus. |
Multū plus plurimū |
And if the poſitiue ende in r, the ſuperlatiue is fo𝔯med of the nominatiue caſe, by puttynge to rimus, as pulcher pulcherrimus.
Alſo theſe nownes endyng in lis, make the ſuperlatyue by chaungyng is, into limus, as humilis humillimus, ſimilis ſimillimus, facilis facillimus, gracilis gracillimus, agilis agillimus, docilis docillimus,
All other nownes endyng in lis, do folowe the generall rule afo𝔯e goyng. {n. p.}
Of the Pronovvne.
A P𝔯onowne is a parte of ſpeche, muche lyke a nowne, whiche is vſed in ſhewyng o𝔯 reherſyng.
There be .xv. P𝔯onownes, Ego, tu, ſui, ille, ipſe, iſte, hic, is meus, tuus, ſuus, noſter, ueſter, noſtras, ueſtras.
To theſe may be added their compoundes, as egomet, tute, idem, and alſo Qui quę quod.
Theſe .viii. p𝔯onownes, Ego, tu, ſui, ille, ipſe, iſte, hic, and is, be p𝔯imitiues, ſo called fo𝔯 bycauſe they be not deriued of other. And they be alſo called Demonſtratiues, bycauſe they ſhewe a thyng not ſpoken of befo𝔯e.
And theſe .vi. Hic, ille, iſte, is, idem, and qui, be relatiues, becauſe they reherſe a thyng that was ſpoken of befo𝔯e.
Theſe .vii. Meus, tuus, ſuus, noſter, ueſter, noſtras, and ueſtras, be deriuatiues, fo𝔯 they be deriued of their p𝔯imitiues, Mei, tui, ſui, noſtri, and ueſtri.
There belongeth to a p𝔯onowne, theſe .v. thynges, Number, Caſe, and Gender, as are in a Nowne, Declenſon, and Perſon, as here foloweth.
The declenſons of pronovvnes.
There be foure declenſons of p𝔯onownes.
Theſe .iii. Ego, Tu, Sui, be of the fy𝔯ſte declenſon, and be thus declyned. {n. p.}
|
|
Nominatiuo Ego, |
|
|
Nominatiuo nos, |
|
Genitiuo mei, |
|
Gtō noſtrū uel noſtri, |
||
Sin. |
Datiuo mihi, |
Plur. |
Datiuo nobis, |
||
|
Accuſatiuo me, |
|
Accuſatiuo nos, |
||
|
Vocatiuo caret, |
|
Vocatiuo caret, |
||
|
Ablatiuo a me, |
|
Ablatiuo a nobis. |
||
|
|
|
|
||
|
Nominatiuo Tu, |
|
Nominatiuo uos, |
||
|
Genitiuo tui, |
|
Gtō ueſtrū uel ueſtri, |
||
Sing. |
Datiuo tibi, |
Plu. |
Datiuo uobis, |
||
|
Accuſatiuo te, |
|
Accuſatiuo uos, |
||
|
Vocatiuo o tu, |
|
Vocatiuo o uos, |
||
|
Ablatiuo a te, |
|
Ablatiuo a uobis. |
||
|
|
|
|
||
|
Nominatiuo caret, |
|
Nominatiuo caret, |
||
|
Genitiuo ſui, |
|
Genitiuo ſui, |
||
Sing. |
Datiuo ſibi, |
Plur. |
Datiuo ſibi, |
||
|
Accuſatiuo ſe, |
|
Accuſatiuo ſe, |
||
|
Vocatiuo caret, |
|
Vocatiuo caret, |
||
|
Ablatiuo a ſe, |
|
Ablatiuo a ſe. |
Theſe .vi., Ille, ipſe, iſte, hic, is, and qui, be of the .ii. declenſon, and be thus declyned,
|
|
Ntō iſte iſta iſtud, |
|
|
Ntō iſti iſtę iſta |
|
Genitiuo iſtius, |
|
Gtō iſtorū iſtarū iſtorū, |
||
Sing. |
Datiuo iſti, |
Plu. |
Datiuo iſtis, |
||
|
Actō iſtū iſtā iſtud |
|
Actō iſtos iſtas iſta, |
||
|
Vocatiuo caret, |
|
Vocatiuo caret, |
||
|
Abltō iſto iſta iſto, |
|
Ablatiuo iſtis. |
Ille is declyned lyke iſte, and alſo ipſe, excepte that the neuter gend𝔯e in the nomynatyue caſe, and in the accuſatyue caſe ſyngular, maketh ipſum.
Ntō hic, hęc, hoc, Gtō huius, as afo𝔯e in the nowne. {C}
|
|
Nominatiuo is ea id, |
|
|
Ntō ij eę ea, |
|
Genitiuo eius, |
|
Gtō eorū earū eorū, |
||
Sing. |
Datiuo ei, |
Pl. |
Datiuo ijs uel eis, |
||
|
Actō eum eam id, |
|
Actō eos eas ea, |
||
|
Vocatiuo caret, |
|
Vocatiuo caret, |
||
|
Ablatiuo eo ea eo, |
|
Ablatiuo ijs uel eis. |
|
|
|
|
qui |
|
|
|
|
|
|
qui |
|
Ntō |
quæ |
|
|
Ntō |
quę |
|||||
|
|
quod |
|
|
|
quę |
|||||
|
Gtō cuius |
|
|
|
|
quorum |
|||||
|
Datiuo cui |
|
|
|
Gtō |
quarum |
|||||
Sing |
|
quem |
|
Plur. |
|
quorum |
|||||
|
Actō |
quam |
|
|
Dtō quibus uel queis |
|
|||||
|
|
quod |
|
|
|
quos |
|||||
|
Vocatiuo caret |
|
|
|
Actō |
quas |
|||||
|
|
quo |
|
|
|
quæ |
|||||
|
Abltō |
qua |
uel qui |
|
Vocatiuo caret |
|
|||||
|
|
quo |
|
|
Abltō quibus ꝉ queis |
|
Lykewyſe quis and quid, be declyned, whether they be interrogatiues o𝔯 indefinites.
Where note that quid, is alwayes a ſubſtantiue of the neuter gender.
Theſe .v. Meus, tuus, ſuus, noſter, and ueſter, be of the .iii. declenſon, and be declyned as nownes adiectiues of .iii. terminations, in this wyſe.
|
|
Ntō meus mea um, |
|
|
Ntō mei meæ mea, |
|
Gtō mei meæ mei, |
|
Gtō meorū mearū orū, |
||
Sin. |
Dtō meo meæ o, |
Pl. |
Datiuo meis, |
||
|
Actō meū meā ū, |
|
Actō meos meas mea, |
||
|
Vctō mei mea um, |
|
Vctō mei meæ mea, |
||
|
Abltō meo a o |
|
Ablatiuo meis. |
{n. p.}
So is noſter, declyned, and tuus, ſuus, ueſter, except that theſe th𝔯e laſte, do lacke the vocatyue caſe.
Noſtras ueſtras and this nown cuias, be of the fourth declenſon, and be thus declyned.
|
|
Ntō hic & hæc noſtras & hoc te, |
|
|
Ntō hi & hæ noſtrates, & hæc noſtratia, |
|
Gtō huius tis, |
|
Gtō horū harū horū tiū, |
||
Sin. |
Datiuo huic ti, |
Plu. |
Datiuo his noſtratibus, |
||
|
Actō hūc hāc tem & hoc te, |
|
Actō hos & has ſtrates, & hæc noſtratia, |
||
|
Vctō o nr̄s & o te |
|
Voctō o tes & o tia, |
||
|
Abltō ab hoc hac & hoc te uel ti, |
|
Abltō ab his noſtratibus, |
Here is to be noted, that noſtras, ueſtras, and this nowne cuias, be called Gentiles, bycauſe they p𝔯operly betoken perteinyng to countreys o𝔯 nations, to ſectes o𝔯 factions.
A p𝔯onowne hath th𝔯e perſons.
The fy𝔯ſte ſpeaketh of hym ſelfe, as Ego, I, nos, we.
The ſeconde perſon is ſpoken to, as Tu, thou, uos, ye.
And of this perſon is alſo euery vocatyue caſe.
The thy𝔯de perſone is ſpoken of, as Ille, he, illi, they.
And therfo𝔯e all nownes, p𝔯onownes, and participles be of the thy𝔯de perſon.
Of a verbe.
A VERBE is a parte of ſpeche, declyned with mode and tenſe, betokenyng to do, as Amo, I loue: to ſuffer, as Amor, I am loued: o𝔯 to be, as Sum, I am.
Of verbes ſuch as haue perſons be called {C. ii.} perſonalles, as Ego amo, Tu amas. And ſuche as haue no perſons, be called imperſonalles, as Tædet, it y𝔯keth, oportet, it behoueth.
Of verbes perſonalles there be .v. kyndes, Actyue Paſſyue, Neuter, Deponent, and Common.
A verbe actyue endeth in o, as Amo, and by puttyng to r, may be a paſſiue as Amor.
A verbe paſſiue endeth in or, as Amor, and by puttyng away r, may be an actyue, as Amo.
A verbe neuter endeth in o, o𝔯 m, and can not take r to make hym a paſſiue, as Curo I renne, Sum I am.
A verbe deponent endeth in r, and yet in ſygnification is actyue, as Loquor uerbum, I ſpeake a woo𝔯de, o𝔯 neuter, as Glorior, I boſte.
A verbe common endeth in r, and in ſygnification is bothe actiue and paſſiue, as Oſculor te, I kyſſe the, Oſculor a te, I am kyſſed of the.
Modes.
There be .vi. Modes. The Indicatyue, the Imperatyue, the Optatyue, the Potencial, the Subiunctyue, and the Infinityue.
The Indycatyue mode ſheweth a reaſon true o𝔯 falſe, as Ego amo, I loue: o𝔯els aſketh a queſtion, as Amas tu? Dooeſt thou loue.
The Imperatyue byddeth, o𝔯 commaundeth, as Ama, loue thou.
The Optatyue wyſſheth o𝔯 deſy𝔯eth, with theſe ſignes, Would God, I p𝔯aye God, o𝔯 God graunt, as Vtinam Amem, I p𝔯aye God I loue.
The Potencyall mode is knowen by theſe ſygnes may, can, myght, would, ſhould, o𝔯 ought, as amem, I can o𝔯 may loue. {n. p.}
The Subiunctyue ioyneth ſentences togyther, as Cum amarem erā miſer, whā I loued I was a w𝔯etch.
The Infinityue ſignifieth dooyng, ſufferyng, o𝔯 beyng, and hath neyther numb𝔯e, no𝔯 perſon, no𝔯 nominatiue caſe befo𝔯e hym, and is knowen commonly by this ſygne to, as Amare, to loue. Alſo whan twoo verbes, come togyther without any nomynatyue caſe betwene theym, then the later ſhall be the Infinitiue mode, as Cupio diſcere, I deſy𝔯e to lerne.
There be mo𝔯eouer belongynge to the infinityue mode of verbes certayne voyces, called gerundes endyng in di, do, and dum, and haue bothe the actiue and paſſiue ſignification, as amandi, of louing, o𝔯 of being loued, amando, in louyng o𝔯 in being loued, amandum, to loue o𝔯 to be loued.
There be alſo perteynyng vnto verbes two Supines, the one endyng in tum, whiche is called the firſte Supine becauſe it hath the ſignification of the verbe actyue, as Eo amatum, I goo to loue. And the other in tu, whiche is called the later ſupine becauſe it hath fo𝔯 the moſte parte the ſygnification paſſiue, as Difficilis amatu, Harde to be loued.
Tenſes.
There be. v. Tenſes o𝔯 tymes. The p𝔯eſente tenſe, the p𝔯eterpluperfect tenſe, the p𝔯eterperfect, the p𝔯eterpluſperfect, and the future tenſe.
The p𝔯eſent tenſe ſpeaketh of the tyme that now is as Amo, I loue.
The p𝔯eterimperfecte tenſe ſpeaketh of the tyme not perfectly paſte, as Amabam, I loued o𝔯 dyd loue.
The p𝔯eterperfect tenſe ſpeketh of the time perfectly {C. iii.} paſt, with this ſigne haue, as Amaui, I haue loued.
The p𝔯eterpluſperfecte tenſe ſpeketh of the tyme mo𝔯e then perfectely paſte, with this ſygne hadde, as Amaueram, I had loued.
The future tenſe ſpeketh of the tyme to come with this ſigne, ſhall o𝔯 wyll, as Amabo, I ſhall o𝔯 wyl loue.
Perſons.
There be alſo in verbes .iii. perſons, in bothe numb𝔯es, as Sing.Ego amo I loue, tu amas thou loueſt, ille amat, he loueth. Plur. Nos amamus we loue, uos amatis ye loue, illi amant they loue.
Coniugations.
Uerbes haue .iiii. Coniugations, whiche be knowen after this maner.
The fy𝔯ſte coniugation hath a, long befo𝔯e re, and ris, as Amáre, amáris.
The ſeconde coniugation hath e, longe befo𝔯e re, and ris, as Docére, docéris.
The third coniugation hath e, ſho𝔯te befo𝔯e re, and ris, as Légere, légeris.
The fourth coniugation hath i, long befo𝔯e re, and ris, as Audíre, audíris.
Uerbes in o, of the fower Coniugations, be declyned after theſe exaumples.
Amo, as, amaui, amare, amandi, do, dum, amatum, tu, amans, amaturus, to loue.
Doceo, doces, docui, cere, docendi, do, dum, doctum, doctu, docens, docturus, to teache.
Lego, legis, legi, gere, legendi, do, dum, lectum, lectu, legens, lecturus, to reade.
Audio, audis, audiui, audire, audiendi, do, dum, auditum, auditu, audiens, auditurus, to here. {n. p.}
Indicatiue mode the p𝔯eſent tēs ſingular. |
I loue, |
|
thou loueſt. |
|
he loueth. |
|
|
|
we loue. |
|
ye loue, |
|
they loue, |
Amo |
as, |
at, |
|
amamꝮ |
atis, |
mant |
|||||||
Doceo |
es, |
et, |
Pl. |
docemꝮ |
etis, |
cent, |
|||||||
Lego |
is, |
it, |
|
legimus |
itis, |
gunt, |
|||||||
Audio |
is, |
it, |
|
audimus |
itis, |
diunt, |
The p𝔯eterimperfecte tenſe ſingular. |
Amabam |
|
I loued o𝔯 dyd loue. |
|
Docebam |
|
taught. |
||
Legebam |
bas, bat. Plur, bamus, batis, bant. |
|||
Audiebam |
|
read. |
||
|
|
|
|
heard. |
The p𝔯eterperfecte tenſe ſing. |
Amaui |
|
I haue loued. |
|
Docui |
|
taught. |
||
Legi |
iſti, it.Plu. imus, iſtis, erunt uel ere. |
|||
Audiui |
|
read. |
||
|
|
|
|
heard. |
The p𝔯eterpluperfecte tenſe. Syngular. |
Amaueram |
|
I had loued |
|
Docueram |
|
taught. |
||
Legeram |
ras, rat. Plu. ramus, ratis, rant. |
|||
Audiueram |
|
read. |
||
|
|
|
|
heard. |
The future tenſe ſyng. |
Amabo |
|
I ſhall or wyll loue. |
|
Docebo |
bis, bit. Plur. bimus, bitis, bunt. |
|||
|
|
teache. |
||
|
|
read. |
||
Legam |
es, et, Plur. emus, etis, ent. |
|||
|
Audiam |
|
heare. |
Imperatyue mode the p𝔯eſente tenſe ſing. |
Loue thou. |
Loue he, o𝔯 let hym loue, |
Loue we, o𝔯 let vs loue. |
Loue ye |
Loue they, o𝔯 let them loue. |
||||||
Ama |
amet |
amemus |
amate |
ament |
|||||||
Amato |
amato |
amatote |
amanto |
||||||||
Teache thou |
Teache he o𝔯 let hym teach, |
Teache we, o𝔯 let vs teache |
Teache ye |
Teache they, o𝔯 let them teache. |
|||||||
Doce |
doceat |
doceamus |
|
docete |
doceant |
||||||
Doceto |
doceto |
docetote |
docento |
||||||||
Lege |
|
legat |
Plura. |
|
legite, |
legant |
|||||
Legito |
legito |
legamus |
legitote, |
legunto |
{n. p.}
|
|
|
Audi |
audiat |
|
audiamus |
audite |
audiant |
|
|
|
Audito |
audito |
auditote |
audiunto |
|
|
God graunt I loue. |
|
||
Optatiue mode the p𝔯eſēt tenſe ſing. vtin. |
Amem, es, et. Plu. utinam amemus, ametis, ament. |
||||
Doceam |
|
|
|||
Legam |
as, at. Plur. utin. amus, atis, ant. |
||||
Audiam |
|
P𝔯eterimperfect tēs ſing. vtin. |
Amarem |
|
would god I loued. |
Docerem |
|
||
Legerem |
res, ret. Plu. utin. remus, retis, rent. |
||
Audirem |
|
P𝔯eterperfecte tenſe ſing. vtin. |
Amauerim |
|
I p𝔯ay god I haue loued. |
Docuerim |
|
||
Legerim |
ris, rit. Plur. utinam rimus, ritis, rint. |
||
Audiuerim |
|
P𝔯eterpluperfecttēs ſing. vtin. |
Amauiſſem |
|
would god I had loued. |
Docuiſſem |
|
||
Legiſſem |
ſeſ, ſet. Plur. utinam ſemus, ſetis, ſent. |
||
Audiuiſſem |
|
Future tēs ſing. vtin. |
Amauero |
|
God graunt I loue hereafter. |
Docuero |
|
||
Legero |
ris, rit. Plu. utinam rimus, ritis, rint. |
||
Audiuero |
|
|
|
I may o𝔯 can loue. |
|
||
Pot. mode p𝔯eſēt tens ſingular. |
Amem, ames, amet. Plur. amemus, ametis, ament. |
||||
Doceam |
|
|
|||
Legam |
as, at. Plur. amus, atis, ant. |
||||
Audiam |
|
{n. p.}
P𝔯eterimperfect tēs ſingular. |
Amarem |
|
I myght o𝔯 coulde loue. |
|
Docerem |
|
teache. |
||
Legerem |
res, ret. plur. remus, retis, rent. |
|||
Audirem |
|
reade |
||
|
|
|
|
heare. |
P𝔯eterperfecte tenſe ſingular. |
Amauerim |
|
I myght, ſhuld o𝔯 ought to haue loued. |
|
Docuerim |
|
taught. |
||
Legerim |
ris, rit. plu. rimus, ritis, rint. |
|||
Audiuerim |
|
reade. |
||
|
|
|
|
heard. |
P𝔯eterpluperfecttēs Singular. |
Amauiſſem |
|
I myght ſhulde o𝔯 ought to had loued. |
|
Docuiſſem |
|
taught. |
||
Legiſſem |
ſes, ſet. plur. ſemus, ſetis, ſent. |
|||
Audiuiſſem |
|
read. |
||
|
|
|
|
heard. |
Futuretēs ſingu. |
Amauero |
|
I may o𝔯 can loue hereafter. |
|
Docuero |
|
teache. |
||
Legero |
ris, rit. plu. rimus, ritis, rint. |
|||
Audiuero |
|
reade. |
||
|
|
|
|
heare. |
|
|
when I loue. |
|
|||
Cōiūctiue mode p𝔯eſ. ſingu. cum |
Amem, es, et. plur. amemus, ametis, ament. |
|||||
Doceam |
|
|
teache. |
|||
Legam |
as, at. plu. amus, atis, ant. |
reade. |
||||
Audiam |
|
heare. |
P𝔯eterimperfect tēs ſingu. cum |
Amarem |
|
Whan I loued o𝔯 dyd loue. |
|
Docerem |
|
taught o𝔯 dyd teache. |
||
Legerem |
res, ret. plu. remus, retis, rent. |
|||
Audirem |
|
reade o𝔯 dyd reade. |
||
|
|
|
|
heard o𝔯 dyd heare. |
P𝔯eterperfecte tenſe ſingu. cum |
Amauerim |
|
Whan I haue loued. |
|
Docuerim |
|
taught. |
||
Legerim |
ris, rit. plu. rimus, ritis, rint. |
|||
Audiuerim |
|
read. |
||
|
|
|
|
heard. |
P𝔯eterpluperfectens ſingu. cum |
Amauiſſem |
|
Whan I had loued. |
|
Docuiſſem |
|
taught. |
||
Legiſſem |
ſes, ſet. plur. ſemus, ſetis, ſent. |
|||
Audiuiſſem |
|
read. |
||
|
|
|
|
heard. |
{D. i.}
Futuretēs ſingu. cum. |
Amauero |
|
Whan I ſhall o𝔯 wyll loue. |
|
Docuero |
|
teache. |
||
Legero |
ris, rit. Plur rimus, ritis, rint. |
|||
Audiuero |
|
reade. |
||
|
|
|
|
heare. |
Infinitiue mode p𝔯eſ. 𝔈 p𝔯eterimperfect tēs |
Amare |
|
to loue. |
Docere |
teache. |
||
Legere |
reade. |
||
Audire |
heare. |
P𝔯eterperfecte 𝔈 p𝔯eterpluperfecte tenſe |
Amauiſſe |
|
To haue o𝔯 had loued. |
Docuiſſe |
to haue o𝔯 had taught. |
||
Legiſſe |
to haue o𝔯 had read. |
||
Audiuiſſe |
to haue o𝔯 had heard. |
Future tēs |
Amaturum eſſe |
|
To loue hereafter. |
Docturum eſſe |
to teache hereafter. |
||
Lecturum eſſe |
to reade hereafter. |
||
Auditurum eſſe |
to heare in tyme to come. |
Gerundes. |
|
Amandi |
of louyng. |
do |
in louyng |
dū |
to loue. |
Docendi |
of teaching |
do |
in teachyng |
dū |
to teache. |
||
Legendi |
of readyng |
do |
in readying |
dū |
to reade. |
||
Audiendi |
of hearyng |
do |
in hearyng |
dū |
to heare. |
Supines. |
|
Amatum |
To loue. |
|
Amatu |
To be loued. |
Doctum |
to teache. |
Doctu |
to be taught. |
|||
Lectum |
to reade. |
Lectu |
to be read. |
|||
Auditum |
to heare. |
Auditu |
te be heard. |
Participle p𝔯eſent. |
|
Amans |
|
Louyng. |
Docens |
Teachyng. |
|||
Legens |
Readyng. |
|||
Audiens |
Hearyng. |
{n. p.}
Participle Future |
|
Amaturus |
To loue o𝔯 about to loue. |
Docturus |
to teache o𝔯 about to teache. |
||
Lecturus |
to reade o𝔯 about to reade. |
||
Auditurus |
to heare o𝔯 about to heare. |
Here befo𝔯e we declyne any verbes in or, fo𝔯 ſupplyeng of many tenſes, lackynge in all ſuche verbes, we muſte lerne to declyne this verbe Sum, in this wyſe.
Indicatiue mode p𝔯eſent tenſe. ſingular. |
SVM, es, fui, eſse, futurus. Sum I am, es, eſt. Plur. ſumus, eſtis, ſunt. |
P𝔯eterimpf. ſin. |
Eram, I was, eras, erat. Plur. eramus, eratis, erant. |
P𝔯eterperfecte tenſe |
Fui, I haue ben, fuiſti, fuit. Plur. fuimus, fuiſtis, fuerunt uel fuere. |
P𝔯eterpluperfecttens Singular. |
Fueram, I had ben, fueras, fuerat. Plur. fueramus, fueratis, fuerant. |
Futuretēs ſingu. |
Ero. I ſhall o𝔯 wyll be, eris, erit. Plural. eriums, eritis, erunt. |
Imperatiue mode p𝔯eſent tēs Singular. Optatyue mode p𝔯eſ. ſingu. vti. P𝔯eterimpf. ſin. vti. P𝔯eterperfecte tenſe ſing. vtin. P𝔯eterpluperfect tēs Sing. vti. |
Sis |
|
|
|
|
ſitis |
|
ſint |
|
|
Es |
be thou ſit |
Plur. Simus eſte |
ſunto. |
|||||||
Eſto |
|
eſto |
|
eſtote |
|
|||||
Sim, I p𝔯ay god I be, ſis, ſit. Plur, ſimus, ſitis, ſint. |
||||||||||
Eſſem, I would god I were, eſſes, eſſet. Plur. eſſemus, |
||||||||||
|
eſſetis, eſſent. |
|||||||||
Fuerim, I pray god I haue ben, ris, rit. Plur. fuerimus, |
||||||||||
|
fueritis, fuerint. |
|||||||||
Fuiſſem, Wolde god I had bene, fuiſſes, ſes, ſet. Plur. fuiſſemus, |
||||||||||
|
fuiſſetis, fuiſſent. |
{D. ii.}
Futuretēs ſing. vtin. |
Fuero, God graunt I be hereafter, fueris, fuerit. Plur. fuerimus, fueritis, fuerint.
|
|
|||
Potential mode p𝔯eſent tēs ſin P𝔯eterimperfecttēs. Singular. |
Sim, I may o𝔯 can be, ſis ſit. Plu. ſimus, ſitis ſint,
Eſſem, I myght o𝔯 coulde be, eſſes, eſſet. Plur. eſſemus, eſſetis, eſſent.
|
|
|||
P𝔯eterperfecte tenſe. ſingu. vti. |
Fuerim, I myght ſhulde o𝔯 ought to haue ben, fueris, fuerit. Plur. fuerimus, fueritis, fuerint.
|
|
|||
P𝔯eterpluꝑfect tenſe. ſing. vtin. |
Fuiſſem, I myght ſhulde o𝔯 ought to had bene, fuiſſes, fuiſſet. Plu. fuiſſemus, fuiſſetis, fuiſſent.
|
|
|||
Future tēs ſing. vtin. |
Fuero, I maye be hereafter, fueris, fuerit. Plura, fuerimus, fueritis, fuerint.
|
|
|||
Coniūctiue mode p𝔯eſ. ſing. cum. P𝔯eterimꝑf. ſin.cum. P𝔯eterperfecte tenſe. ſingu. cum
P𝔯eterpluꝑfecte tenſe ſingu. cum.
|
Sim, Whan I am, ſis, ſit, Plural, ſimus, ſitis, ſint.
Eſſem, Whan I was, ſes, ſet. Plur. ſemus, ſetis, ſent.
Fuerim, Whan I haue ben, fueris, fuerit. Plur. fuerimus. fueritis, fuerint.
Fuiſſem, Whan I had bene, fuiſſes, fuiſſet. Plura. fuiſſemus, fuiſſetis, fuiſſent. |
|
|||
Future tēs ſingu. cum. |
Fuero, Whan I ſhall o𝔯 wyll be, fueris, fuerit, Plurali. fuerimus, fueritis, fuerint. |
|
|||
|
Infinitiue mode p𝔯eſēt 𝔈 imperfect tenſe |
P𝔯eterꝑ |
|
to haue |
|
|
Eſſe, to be.fect 𝔈 p̄ter |
Fuiſſe. |
o𝔯 had |
||
|
pluperfect. |
|
ben. |
||
|
Future tenſe, Fore uel futurum eſſe, to be hereafter |
{n. p.}
Uerbes in or of the foure coniugations be declyned after theſe examples.
|
Amor, aris uel are, amatus ſum uel fui, amari, amatus, amādus. Doceor, ris uel cere, doctus ſū uel fui, doceri, doctus, docēdus. Legor, geris uel gere, lectus ſum uel fui, legi, lectus, legendus. Audior, ditis uel ire, auditus ſū uel fui, audiri, ditus, audiēdus. |
Indicatiue mode p𝔯eſent tenſe. ſingular. |
Amor aris, uel are, atur, |
|
I am loued. |
Doceor, eris, uel ere, etur. |
I am taught. |
||
|
Plu. mur, mini, tur. |
||
Legor, eris, uel ere, itur, |
I am read. |
||
Audior, iris, uel ire, itur. |
I am heard. |
The p𝔯eterimperfecte tenſe. ſingular. |
Amabar |
|
I was loued. |
|
Docebar |
|
taught. |
||
|
baris, uel bare, batur. Plu. bamur, mini, tur |
|||
Legebar |
|
read. |
||
Audibar |
|
heard. |
The p𝔯eterperfecte tenſe sing. |
Amatus |
|
I haue ben loued. |
|
tus es uel fuiſti, tus eſt uel fuit. Plur. ti ſumus uel imus, ti eſtis uel iſtis, ti ſūt fuerunt uel fuere. |
|
Doctus |
|
taught. |
||||
|
ſum uel fui, |
|||||
Lectus |
|
read. |
||||
Auditus |
|
heard. |
The p𝔯eterpluperfecte tenſe. Syngular. |
Amatus |
|
I had ben loued. |
|
tus eras ꝉ fueras, tꝰ erat uel fuerat. Plu. ti eramus uel fueramus, ti eratis ꝉ fueratis, ti erāt ꝉ fuerant
|
|
Doctus |
|
taught. |
||||
|
eram uel fueram |
|||||
Lectus |
|
read. |
||||
Auditus |
|
heard. |
The future tenſe.ſyng. |
Amabor |
|
I ſhall o𝔯 wyll be loued. |
||
Docebor |
beris uel ere, bitur, bimur, bimini, buntur. |
||||
|
|
taught. |
|||
|
|
read. |
|||
Legar |
eris uel ere, etur. Plur. emur, emini, entur. |
||||
Audiar |
|
heard. |
{D. iii.}
Imperatyue mode p𝔯eſent tēs Singular. |
Be thou loued. |
|
let hym be loued. |
|
let vs be loued. |
be ye loued. |
|
let them be loued. |
|
Amare |
ametur |
Plu. emur |
amini |
entur |
|||||
Amator |
amator |
aminor |
antor |
||||||
Docere |
Doceatur |
Plur. amur, |
cemini |
ceantur |
|||||
Docetor |
Docetor |
minor |
centor |
||||||
Legere |
legatur |
Plur. amur, |
gemini |
gantur |
|||||
Legitor |
legitor |
minor |
guntor |
||||||
Audire |
audiatur |
Plur. iamur, |
imini |
antur |
|||||
Auditor |
auditor |
iminor |
untor |
|
|
God graunt I be loued. |
|||
Optatyue mode the p𝔯eſent tēs ſingu.vti. |
Amer, eris uel ere, etur. Plur. emur, emini, entur. |
||||
Docear |
|
|
taught. |
||
Legar |
aris, are, atur. Plu. amur, amini, antur. |
read. |
|||
Audiar |
|
heard. |
P𝔯eterimperfectens Singular. |
Amarer |
|
Wolde god I were loued |
|
Docerer |
|
taught. |
||
|
eris uel ere, etur. Plu. remur, remini, rentur. |
|||
Legerer |
|
read. |
||
Audirer |
|
heard. |
P𝔯eterperfecte tenſe. ſingu. vti. |
Amatus |
|
wolde God I haue ben loued. |
Doctus |
ſim uel fuerim, ſis uel fueris, tus ſit uel fuerit. |
||
Lectus |
Plurali. ti ſimus uel fuerimus, ti ſitis uel |
||
Auditus |
fueritis, ti ſint uel fuerint. |
P𝔯eterpluꝑfect tenſe. ſing. vtin. |
Amatus |
|
wolde God I had ben loued. |
Doctus |
eſſem uel fuiſſem, tus eſſes ꝉ fuiſſes, tus eſſet |
||
Lectus |
uel fuiſſet. Pl. ti eſſemus uel fuiſſemus, ti |
||
Auditus |
eſſetis uel fuiſſetis, ti eſſent uel fuiſſent. |
Future tēs ſingu. vti. |
Amatus |
|
God graunt I be loued hereafter. |
Doctus |
ero uel fuero, tus eris uel fueris, tus erit uel |
||
Lectus |
fuerit. Plur. ti erimus uel fuerimus, ti eritis |
||
Auditus |
uel fueritis, ti erunt uel fuerint. |
{n. p.}
Potentiall mode p𝔯eſent tēs ſin |
|
I may o𝔯 can be loued |
|||
Amer, eris uel ere, etur. Plu. emur, emini, entur. |
|||||
Docear |
|
|
taught. |
||
Legar |
aris. uel are, atur. Pl. amur, amini, anttur. |
||||
Audiar |
|
heard. |
P𝔯eterimperfect tēs ſingular. |
Amarer |
|
I wolde ſhould o𝔯 ought to be loued. |
|
Docerer |
|
taught. |
||
|
reris uel rere, retur. Pl. emur, emini, entur. |
|||
Legerer |
|
read. |
||
Audirer |
|
heard. |
P𝔯eterperfecte tenſe Syngular. |
Amatus |
|
I wolde ſhoulde o𝔯 ought to haue ben loued. |
Doctus |
ſim uel fuerim, tus ſis uel fueris, tus ſit uel |
||
Lectus |
fuerit. Plurali. ti ſin us uel fuerimus, ti ſitis |
||
Auditus |
uel fueritis, ti ſint uel fuerint. |
P𝔯eterpluꝑfecte tenſe Singular. |
Amatus |
|
I wolde ſhoulde o𝔯 ought to had ben loued. |
Doctus |
eſſem uel fuiſſem, tus eſſes uel fuiſſes, tus eſſet |
||
Lectus |
uel fuiſſet. Plu.ti eſſemus uel fuiſſemus, ti eſſetis |
||
Auditus |
uel fuiſſetis, ti eſſent uel fuiſſent. |
Futuretēs Singular. |
Amatus |
|
I may o𝔯 can be loued hereafter. |
Doctus |
ero uel fuero, tus eris uel fueris, tus erit uel |
||
Lectus |
fuerit. Plur. ti erimus uel fuerimus, ti eritis |
||
Auditus |
uel fueritis, ti erunt uel fuerint. |
Coniūctiue mode p𝔯eſ. ſing. cum. |
|
whan I am loued. |
|||
Amer, eris uel ere, etur. Plur. emur, emini, entur. |
|||||
Docear |
|
|
taught. |
||
Legar |
aris, ꝉ are, atur. Pl. amur, amini, antur, read. |
||||
Audiar |
|
heard. |
P𝔯eterimperfect tēs ſingu.cum |
Amarer |
|
Whan I was loued. |
|
Docerer |
|
Taught |
||
|
reris uel rere, etur. Pl.emur, emini, rentur. |
|||
Legerer |
|
read. |
||
Audirer |
|
heard. |
{n. p.}
P𝔯eterperfecte tenſe ſing. cum. |
Amatus |
|
whan I haue ben loued. |
Doctus |
ſim uel fuerim, tus ſis uel fueris, tus ſit uel |
||
Lectus |
fuerit. Plurali ti ſimus uel fuerimus, ti ſitis |
||
Auditus |
uel fueritis, ti ſint uel fuerint. |
P𝔯eterpluperfect tēs ſingu. cum |
Amatus |
|
whan I had ben loued. |
Doctus |
eſſem uel fuiſſem, tus eſſes uel fuiſſes, tus eſſet |
||
Lectus |
uel fuiſſet. Plu. ti eſſemus uel fuiſſemus, ti |
||
Auditus |
eſſetis uel fuiſſetis, ti eſſent uel fuiſſent. |
Futuretēs ſing. cum. |
Amatus |
|
whan I ſhall o𝔯 wyll be loued. |
Doctus |
ero uel fuero, tus eris uel fueris, tus erit uel |
||
Lectus |
fuerit. Plur. ti erimus uel fuerimus, ti eritis |
||
Auditus |
uel fueritis, ti erunt uel fuerint. |
Infinitiue mode p𝔯eſ. 𝔈 p𝔯eterim perfect tēs |
|
Amari |
to be loued. |
Doceri |
to be taught. |
||
Legi |
to be read. |
||
Audiri |
to be heard. |
P𝔯eterperfect 𝔈 p𝔯eterpluperfecte tenſe |
|
Amatum |
|
To haue o𝔯 had ben loued. |
Doctum |
to haue o𝔯 had ben taught. |
|||
Lectum |
eſſe uel fuiſſe. |
|||
Auditum |
to haue o𝔯 had ben reade. |
|||
|
|
|
|
to haue o𝔯 had ben heard. |
Futuretēs |
|
Amatum iri uel amandum eſſe |
to be loued hereafter. |
Doctum iri uel docendum eſſe |
taught hereafter. |
||
Lectum iri uel legendum eſſe |
read hereafter. |
||
Auditum iri uel audiendum eſſe |
heard hereafter. |
Participle p𝔯eterit. |
|
Amatus |
Loued. |
|
Amandus |
To be loued hereafter. |
Doctus |
taught. |
Docendus |
taught. |
|||
|
Participle fut. |
|
|
|||
Lectus |
read. |
Legendus |
read. |
|||
Auditus |
heard. |
Audiendus |
heard. |
{n. p.}
|
Poſſum, potes, potui, poſſe, potens. to may o𝔯 can. |
Volo, uis, uolui, uelle, uolendi, do, dum, ſupinis caret, uolens, to wyll. |
|
Nolo, nonuis, nolui, nolle, nolendi, do, dum, ſup. caret nolens, to nyll. |
|
Malo, mauis, malui, malle, malendi, do, dum, ſup. caret, malens. to haue lyeffer. |
|
Edo, es uel edis, edi, edere uel eſſe, edendi, do, dum, eſum, eſu, edens, eſurus. to eate. |
|
Fio, fis, factus ſū, fieri, factus, fiendus. to be made. |
|
Fero, fers, tuli, ferre, ferendi, ferendo, ferendum. latum, latu, ferens laturus. to beare o𝔯 to ſuffer. |
|
Feror, ferris, latus ſum uel fui, ferri, latus, ferendus. to be borne o𝔯 ſuffred. |
Indicatiue mode preſent tenſe.
Singular. |
|
Poſſū potes poteſt, |
|
Plur. |
|
PoſſumꝮ poteſtis poſſūt. |
|||
Volo, uis, uult, |
Volumus, uultis, uolunt. |
||||||||
Nolo nōuis, nōuult |
NolumꝮ, nōuultis, nolūt. |
||||||||
Malo mauis mauult |
MalumꝮ mauultis malūt. |
||||||||
Edo, edis ꝉ es, edit, |
Plur. |
EdimꝮ, editis ꝉ eſtis, edūt |
|||||||
Fio, fis, fit, (ꝉ eſt, |
Fimus, fitis, fiunt. |
||||||||
Fero, fers, fert, |
Ferimus, fertis, ferunt. |
||||||||
Feror, ferris, |
fert |
Ferimus ferimini ferūtur |
|||||||
|
|
uel re |
|
|
|
|
|
P𝔯eterimperfect tès
Singular.
|
|
Poteram |
|
|
|
Volebam |
|
||||
Nolebam |
as, at. Plur. amus, atis, ant. |
||||
Malebam |
|
||||
Edebam |
|
||||
Fiebam |
|
||||
Ferebam |
|
||||
|
|
|
|
baris uel |
|
|
|
Ferebar |
bare |
batur. Pl. bamur, mini, tur. |
{E}
P𝔯eterperfecte tenſe.
Singular. |
|
Potui |
|
iſti, it. Plur. imus, iſtis, erunt uel ere. |
Volui |
||||
Nolui |
||||
Malui |
||||
Edi |
||||
Tuli |
|
|
|
ſum uel fui, tus es uel fuiſti, tus eſt uel fuit. |
Factus |
Plural. ti ſumus uel fuimus, ti eſtis uel |
||
Latus |
fuiſtis, ti ſunt fuerunt uel fuere. |
P𝔯eterpluſperfect tēs ſingu. |
|
Potueram |
|
ras, rat. Plur. ramus, ratis rant. |
Volueram |
||||
Nolueram |
||||
Malueram |
||||
Ederam |
||||
Tuleram |
|
|
|
eram uel fuerā, tus eras uel fueras, tus erat |
Factus |
uel fuerat Plur. ti eramus uel fueramus, ti |
||
Latus |
eratis uel fueratis, ti erant uel fuerant. |
Futuretēs ſing. |
|
Potero, ris, rit. Plur. rimus, ritis, runt. |
||
Volam |
|
es. et. Plur. emus, etis, ent. |
||
Nolam |
||||
Malam |
||||
Edam |
||||
Fiam Feram |
|
Ferar |
|
reris ꝉ |
|
retur. Plur. remur, remini, rentur. |
rere |
Imperatyue mode |
Poſſū |
|
|
Volo |
haue none imperatiue mode. |
||
Malo |
|
{n. p.}
Singular. |
|
Noli |
|
|
|
|
|
|
Nolite nolitote |
|
|||||||||||||
nolito |
edat |
|
|
edite eſte |
|
edant |
|||||||||||||||||
Es eſto |
eſto |
edamus |
eſtote |
||||||||||||||||||||
ede edito |
edito |
|
editote |
edunto |
|||||||||||||||||||
Fitotu, fiat |
|
Pl. |
fiamus |
Fite |
|
Fiant |
|||||||||||||||||
|
Fito |
|
|
|
Fitote |
Fiunto |
|||||||||||||||||
Fer |
|
Ferat |
|
|
feramꝮ |
Ferte |
|
Ferant |
|||||||||||||||
ferto |
ferto |
|
|
fertote |
Ferūto |
||||||||||||||||||
Ferre |
Feratur |
|
|
feramur |
Ferimini |
Ferātor |
|||||||||||||||||
fertor |
fertor |
|
|
feriminor |
Ferūtor |
Optatyue mode the p𝔯eſent tēs ſing. vtin. |
|
Poſſim |
|
is, it. Plur. imus, itis, int. |
Volim |
||||
Nolim |
||||
Malim |
||||
Edam |
|
|
||
Fiam |
as, at. Plur. amus, atis, ant. |
|||
Feram |
|
|||
|
|
Ferar, feraris ꝉ ferare feratur. Pl. feramur, amini, ātur. |
P𝔯eterimꝑfecte tenſe. ſin. vtin. |
|
Poſſem |
|
es, et. Plur. emus, etis, ent, |
Vellem |
||||
Nollem |
||||
Mallem |
||||
Ederem |
||||
ꝉ Eſſem |
||||
Fierem |
||||
|
Ferrem |
|||
|
|
Ferrer reris ꝉ rere retur. Plur. remur, remini, rentur. |
P𝔯eterperfecte tenſe. ſingu. |
|
Potuerim |
|
ris, rit. Plur. rimus, ritis, rint. |
Voluerim |
||||
Noluerim |
||||
Maluerim |
||||
Ederim |
||||
Tulerim |
{E. ii.}
|
|
|
|
ſim uel fuerim, tus ſis uel fueris, tus ſit uel |
|
Factus |
fuerit. Plura. ti ſimus uel fuerimus, ti ſitis |
||
|
Latus |
uel fueritis, ti ſint uel fuerint. |
P𝔯eterpluꝑfect tenſe ſing. vti. |
|
Potuiſſem |
|
ſes, ſet. Plur. ſemus, ſetis, ſent. |
Voluiſſem |
||||
Noluiſſem |
||||
Maluiſſem |
||||
Ediſſem |
||||
Tuliſſem |
|
|
Factus |
|
|
eſſem uel fuiſſem, tus eſſes ꝉ fuiſſes, tus eſſet uel fuiſſet. Plura.ti eſſemus uel fuiſſemus, ti eſſetis uel fuiſſetis, ti eſſent uel fuiſſent. |
|
Latus |
Futuretēs ſing. vtin. |
|
Potuero |
|
ris, rit. Plur. rimus, ritis, rint. |
Voluero |
||||
Noluero |
||||
Maluero |
||||
Edero |
||||
Tulero |
|
|
|
|
ero uel fuero, tus eris uel fueris, tus erit uel fuerit. Plura. ti erimus uel fuerimus, ti eritis uel fueritis, ti erunt uel fuerint. |
|
|
Factus |
|
|||
|
Latus |
The Potencial and the ſubiunctiue mode be fo𝔯med and coniugated o𝔯 varied lyke the Optatiue.
Infinitiue mode p𝔯eſ. 𝔈 p𝔯eterimperfect tēs |
Poſſe |
P𝔯eterperfect and p𝔯eterpluperfect. |
Potuiſſe |
|
|
Velle |
Voluiſſe |
|
|||
Nolle |
Noluiſſe |
Future. |
|||
Malle |
Maluiſſe |
|
|||
Edere uel eſſe |
Ediſſe | Eſurum | |||
Ferre |
Tuliſſe |
Laturum eſſe |
{n. p.}
|
Fieri |
|
P𝔯eterperfecte 𝔈 |
|
Factum eſſe uel fuiſſe. |
P𝔯eſente 𝔈 p𝔯eterimꝑfecte tenſe |
Ferri |
P𝔯eterpluperfect. |
Latum eſſe uel fuiſſe |
|
Factum iri uel faciendum eſſe. |
Futuretēs |
Latum iri uel ferendum eſſe. |
Eo and queo make ibam and quibam in the p𝔯eterimperfect tenſe of the indicatiue mode: and ibo 𝔈 quibo in the future tenſe, and in all other modes and tenſes are varied lyke verbes in o, of the fowerth coniugation, ſauynge that they make the gerundes: Eundi, do, dum. Queundi, do, dum. Of the p𝔯eterperfect tenſe of the Indicatyue mode be fourmed the p𝔯eterpluꝑfect tens of the ſame mode. The p𝔯eterperfecte tenſe, the p𝔯eterpluperfecte tenſe, and the future tenſe of the optatyue mode, the potencial mode, and the Subiunctiue mode. The p𝔯eterꝑfecte and pluperfect tenſe of the infinitiue mode, as of Amaui, are fourmed amauerā, amauerim, amauiſſē, amauero, amauiſſe, ram, rim, & ro, by chaungynge i, in to e, ſem, & ſe, kepyng i ſtyll. Imperſonals be declyned in the voyce of the third perſon th𝔯ough out all modes and tenſes, as Delectat, delectabat. Decet, decebat, and haue commonly befo𝔯e their englyſhe this ſygne it, as It deliteth me to rede, Delectat me legere.
|
Fourming of tenſes. |
{E. iii.}
OF A PARTICIPLE
A PARTICIPLE is a parte of ſpeche, deriued of a verbe, 𝔈 taketh part of a nowne as gend𝔯e 𝔈 caſe, parte of a verbe, as tenſe and ſignification: and parte of bothe, as number and figure.
A participle hath .iiii. tenſes, the p𝔯eſent, the p𝔯eter, the future in rus, and the future in dus.
A participle of the p𝔯eſent tenſe hath his englyſſhe endyng in yng, as louyng, 𝔈 his latine in ans, o𝔯 ens, as Amans, docens: And it is fourmed of the p𝔯eterimperfect tenſe, by chaungyng bam, into ens, as Amabā, amans, Audiebam audiens.
A participle of the future in rus, betokeneth to do lyke the infinitiue mode of the actyue voyce, as Amaturus to loue o𝔯 about to loue. And is fourmed of the later ſupyne, by puttyng to rus, as Doctu, docturus.
A participle of the p𝔯eter tenſe, hath his englyſſhe endyng in d, t, o𝔯 n, as loued, taught, ſlayne, and his latyn endeth in tus, ſus, xus, as Amatus, uiſus, nexus, and one in uus, as mortuus. And is fourmed of the later ſupyne, by puttynge to s, as Lectu lectus.
A participle of the future in dus, betokeneth to ſuffer lyke the infinitiue mode of the paſſyue voyce, as Amandus to be loued. And it is fourmed of the genytyue caſe of the participle of the p𝔯eſent tenſe, by changyng tis, into dus, as Legentis legendus. And it is alſo found to haue the ſignification of the p𝔯eſent tenſe, as Legendis ueteribus proficis, In readyng olde aucthours thou dooeſt p𝔯ofit. {n. p.}
Of a verbe actiue, and of a verbe neuter, whiche hath the ſupines, come .ii. participles, one of the p𝔯eſent tenſe, and an other of the future in rus, as of Amo cōmeth amans, amaturus, of Curro, currens, curſurus.
Of a verbe paſſiue whoſe actiue hath the ſupines, come .ii. participles, one of the p𝔯eter tenſe, 𝔈 an other of the future in dus, as of amor, cōmeth amatus, amandus.
Of a verbe deponent cōmeth .iii. participles, one of the p𝔯eſent tenſe, one of the p𝔯eter tenſe, and an other of the future in rus, as of Auxilior, auxilians, auxiliatus, auxiliaturus. And if the verbe deponent gouern an accuſatiue caſe after him, it may fourme alſo a participle in dus, as of Loquor, loquendus.
Of a verbe cōmon commeth .iiii. participles, as of Largior, cōmeth largiens, largiturus, largitus, largiēdus.
Participles of the p𝔯eſent tenſe, be declyned lyke nownes adiectiues with .iii. articles, as hic hęc & hoc Amans.
Participles of other tenſes be declyned lyke nownes adiectiues of .iii. dyuers endynges, as Amaturus, Amas, Amandus, a, um.
OF AN ADVERBE
AN ADVERBE is a parte of ſpeche, ioyned to the verbes to declare his ſygnification.
Aduerbes ſome be of tyme, as Hodie, cras, olim, aliquando.
Some of place, as Vbi, ibi, hic iſtic, illic, foras, foris. {n. p.}
Some of number, as Semel, bis, ter, quater.
Some of o𝔯der, as Inde, deinde, deniqȜ, poſtremo.
Some of aſkynge o𝔯 doubtyng, as Cur, quare, unde, quorſum, num, numquid.
Some of callyng, as Heus, o, ehodum.
Some of affirmyng, as Certe, næ, profecto, ſane, ſcilicet, licet, eſto.
Some of denying, as Non, haud, minime, nequaq̱̃.
Some of ſweryng, as Pol, ædepol, hercle, medius fidius.
Some of exho𝔯tyng, as Eia, age, agedum.
Some of flateryng, as Sodes, amábo.
Some of fo𝔯byddyng, as Ne.
Some of wyſſhyng, as Vtinam, ſi, oſi, o.
Some of gatheryng togither, as Simul, una, pariter, non modo, non ſolum.
Some of partyng, as Seorſim, ſigillatim, uicatim.
Some of chooſyng, as Potius, imo.
Some of a thyng non fyniſſhed, as Pene, ferè, uix, modo non.
Some of ſhewyng, as En, ecce.
Some of doubtyng, as Forſan, forſitan, fortaſsis, fortaſſe.
Some of chaunce, as Forte, fortuito.
Some of lykeneſſe, as Sic, ſicut, quaſi, ceu, tanq̱̃, uelut.
Some of quality, as Bene, malè, doctè, fortiter.
Some of quantity, as Multum, parum, minimum, paululum.
Some of compariſon, as Tam, q̱̃, magis, minus, maximé.
Certayne aduerbes be compared, as Docte, doctius, doctiſsime. Fortiter, fortius, fortiſsime. Prope, propius, proxime.
{n. p.}
OF A CONIVNCTION
A CONIVNCTION is a parte of ſpeche, that ioynethe woo𝔯des, and ſentences together.
Of coniunctions, ſome be copulatiues, as Et, q;, quoq;, atq;, nec, neq;.
Some diſiunctiues, as Aut, ue, uel, ſeu, ſiue.
Some diſcretiues, as Sed, quidem, autē, uero, at, aſt.
Some cauſales, as Nam, nanqȜ, enim, etenim, quia, ut, quod, quando, quum.
Some conditionalles, as Si, ſin, modo, dum, dummodo.
Some exceptiues, as Ni, niſi, quin, alioquin, p̄terq̱̃.
Some interrogatyues, as Ne, an, uerum, necne, anne, nonne.
Some illatiues, as Ergo ideo, igitur, quare, itaq;, proin.
Some aduerſatiues, as Etſi, quanquam, q̱̃uis, licet.
Somme redditiues to the ſame, as Tamen, attamē.
Some electiues, as Quam, ac, atq;.
Some diminutiues, as Saltem, uel.
OF A PREPOSITION
A PREPOSITION is a parte of ſpeche moſte cōmonly ſette befo𝔯e other partes in appoſition, as Ad patrem, o𝔯 in compoſition, as Indoctus.
Theſe p𝔯epoſitions folowyng ſerue to the accuſatiue caſe. {F. i.}
Ad |
to, |
Extra |
without, |
Poſt |
after |
|||||
Apud |
at, |
Intra |
within, |
Trans |
on the ferther ſyde. |
|||||
Ante |
befo𝔯e |
Inter |
betwene, |
Vltra |
beyond, |
|||||
Aduerſus |
agaynſt |
Infra
Iuxta |
beneth | Pręter |
beſyde |
|||||
Aduerſū |
beſyde o𝔯 nygh to, |
Supra |
aboue |
|||||||
Cis |
on this ſide |
Ob Pone |
fo𝔯, |
Circiter |
about |
|||||
Citra |
behynd |
VſqȜ |
vntyl |
|||||||
Circum |
about |
Per
Prope |
by o𝔯 th𝔯ugh |
Secus |
by |
|||||
Circa |
nigh | Verſus |
toward |
|||||||
Contra |
agaynſt |
Propter |
fo𝔯 |
Penes |
in the power. |
|||||
Erga |
toward |
Secundum |
after |
|
Where note that uerſus, is ſette after his caſuall wo𝔯de, as Londinum uerſus, Towarde London. And lykewyſe may penes be ſet alſo.
Theſe p𝔯epoſitions folowynge, ſerue to the ablatiue caſe.
|
A |
|
Pro |
o𝔯 |
|
Ab |
from o𝔯 |
Prę |
befo𝔯e o𝔯 in compariſon |
||
Abs |
fro |
Palam |
openly |
||
Cum |
with |
Sine |
without |
||
Coram |
befo𝔯e o𝔯 in p𝔯eſence |
Abſq; |
|
||
Clam |
p𝔯iuily |
Tenus |
vntyll o𝔯 vnto. |
||
De |
|
|
|
||
E |
of o𝔯 fro |
|
|
||
Ex |
|
|
|
Where note that if the caſuall woo𝔯de ioyned with tenus, be the plurall number, it ſhal be putte in the genitiue caſe and be ſette befo𝔯e tenus, as Aurium tenus, Up to the eares. {n. p.}
Theſe p𝔯epoſitions folowyng ſerue to bothe caſes,
as In, with this ſigne to, to the ablatyue caſe, as
In urbem, into the city.
In, without this ſygne to, to the ablatyue, as
In te ſpes eſt, my hope is in the.
Sub noctem, a lyttell befo𝔯e nyght.
Sub iudice lis eſt, the matter is befo𝔯e the iudge.
Super lapidem, vpon a ſtone.
Super uiridi fronde, vpon grene leaues
Subter terram, vnder the earthe.
Subter aqua, vnder the water.
OF AN INTERIECTION
AN INTERIECTION is a parte of ſpeche, which betokeneth a paſſion of the mynde, vnder an vnperfect voyce.
Some are of my𝔯th, as Euax, uah.
Some of ſorowe: as Heu, hei.
Some of d𝔯ede, as Atat.
Some of maruailyng, as Pape.
Some of diſdeinyng, as Hem, uah.
Some of ſhunnyng, as Apage.
Some of p𝔯ayſyng, as Euge.
Some of ſco𝔯nyng, as Hui.
Some of exclamation, as Proh deum atque hominū fidem. O.
Some of curſyng, as Vę, malum.
Some of laughyng, as Hah, ha, he.
Some of callyng, as Eho, oh, io.
Some of ſilence, as Au. And ſuche other. {F. ii.}
GODLY LESSONS fo𝔯 Chyld𝔯en.
IT IS THE FYRST poynte of wyſedome, to knowe thy ſelfe.
Primus eſt ſapientiæ gradus te ipſum noſcere.
Feare of the Lo𝔯de, is the begynnyng of wyſedome.
Initium ſapientiæ timor domini.
There is no manne that ſynneth not.
Non eſt homo qui non peccet.
If we ſaye we be fauteleſſe we deceyue our ſelues, and truthe is not in vs.
Si dixerimus peccatum non habemus, nos ipſos fallimus, & ueritas in nobis non eſt.
So God loued the wo𝔯lde, that he gaue his only begotten ſoonne, that none which beleueth in hym, ſhuld periſſhe, but enioye euerlaſtyng lyfe.
Sic deus dilexit mundū, ut filium ſuum unigenitū daret, ut omnis qui credit in eum, non pereat, ſed habeat uitam æternam.
Ch𝔯iſte is the lambe of God, whiche taketh away the ſynnes of the wo𝔯lde.
Chriſtus eſt agnus dei, qui tollit peccata mundi.
There is none other name vnder heauen, giuen vnto menne, by the whiche we muſt be ſaued.
Non eſt aliud nomen ſub cœlo datum hominibus, in quo oporteat non ſaluos fieri.
He that hath my commandments, and kepeth theim, it is he that loueth me. {n. p.}
Qui habet pręcepta mea, & ſeruat ea, ille eſt qui diligit me.
Ye be my fr ēdes, if ye do what ſo ever I cōmand you.
Vos amici mei eſtis, ſi feceritis quæcunque ego præcipio uobis.
I gyue you a newe commaundement, to loue eche other, as I haue loued you.
Pręceptum nouum do uobis ut diligatis mutuo, ſicut dilexi uos.
Not the herers of the lawe be iuſt befo𝔯e god, but they that exp𝔯eſſe the lawe in they𝔯 wo𝔯kes, ſhall be counted iufte.
Non qui audiunt legem iuſti ſunt apud deum, ſed qui legem factis exprimunt, iuſti habebuntur.
Honour thy father and mother, that thou mayeſt doo well, and lyue long vpon the earthe.
Honora patrem & matrem, ut bene tibi ſit, & ſis longęuus in terra.
Be ſubiect to the kyng, as to the moſte excellent, and to his deputies, whiche be ſent of hym.
Regi ſubditi eſtote tanquam precellenti, & præſidibus ut qui ab eo mittantur.
Dooe reuerence to age.
Coram cano capite aſsurge.
Thou ſhalte not hurte no wydowe, ne none that is fatherleſſe.
Viduæ & pupillo non nocebis.
Thou ſhalt vpb𝔯ayed no ſtraungier.
Aduenę non exprobrabis.
Nothyng is gyuen mo𝔯e truely to Chriſte, than that that is gyuen to the poo𝔯e.
Nihil uerius datur Chriſto, q̱̃ quod egenis confertur. {F. iii.}
Se not whā thou giueſt, haue an eie whā thou takeſt.
Da cęcus, accipe oculatus.
A good conſcience, is a ſure defence.
Murus ęneus ſana conſcientia.
Be in dede, as thou dooeſt p𝔯etende.
Quod uideri uis eſto.
It is trewe honour to be wo𝔯ſhypped fo𝔯 vertue.
Verus honor eſt uenerari ob uirtutem.
It is trewe glo𝔯y, to be well repo𝔯ted fo𝔯 vertue.
Vera gloria eſt bene audire ob uirtutem.
It is trewe nobilytie to be lyke in condityons to the good parentes.
Vera nobilitas eſt, bonis parentibus eſſe moribus ſimilis.
It is trewe power to haue many whome thou mayſte doo fo𝔯.
Vera potentia eſt, habere multos quibus probe conſulas.
There is no ſtronger defence, than faythfull frendes.
Nullum potentius ſatellitium, quam amici fideles.
Frendeſhyppe is the ſauce of lyfe.
Sal uitæ amicitia.
There is no true frendſhyp but emong good menne.
Vera amicitia non eſt niſi inter bonos.
Pleaſure is the bayte of myſchiefes.
Voluptas malorum eſca.
Memo𝔯y is made weake with delycates.
Memoria delitijs eneruatur.
Dyuerſe meates be noyſome to man, but dyuers ſauces mo𝔯e noyſome.
Varietas ciborum homini peſtilens, peſtilentior condimentorum.
Wyne is poyſon to the ſynewes, and the deſtruction of memo𝔯ye. {n. p.}
Vinum neruorum uenenum & memoriæ mors eſt.
Gaye garmentes p𝔯ouoke to p𝔯yde.
Culta ueſtimenta ſunt inſtrumenta ſuperbiæ.
Be not aſſhamed to learne thynges that thou knoweſt not.
Quę ignoras ne pudeat quęrere.
Learne of fooles to be mo𝔯e ware.
Ex ſtultis diſce quo fias cautior.
Learne of wyſe men that thou mayeſt be the better.
Ex ſapientibus diſce quo fias melior.
Tyme ought to be moche ſette by.
Magno æſtimandum tempus.
Truthe is the doughter of tyme.
Veritas temporis filia.
A trew man is beleued, yea though he lye.
Veraci creditur & mentienti.
A lyer is not beleued, though he ſwere.
Mendaci non creditur ne iurato quidem.
Let no daye ſcape without p𝔯ofitte.
Nullus prætereat ſine linea dies.
THE CONCORDES of latyne ſpeche.
FO𝔯 the due ioynyng of woo𝔯des in conſtruction, it is to be vnderſtande, that in latyn ſpeche there be .iii. conco𝔯des. The firſt betwene the nominatiue caſe and the verbe. The ſecond betwene the ſubſtantiue and the adiectyue. The thirde betwene the antecedent and the relatiue.
Whan an englyſſhe is gyuen to be made in latyn, {n. p.} loke out the p𝔯yncipall verbe. If there be mo verbes then one in a ſentence, the fy𝔯ſt is the p𝔯incipall verbe, except it be the infinitiue mode, o𝔯 haue befo𝔯e it a relatyue, as that, whome, whiche: o𝔯 a coniunction, as ut that, cum whan, ſi if, o𝔯 ſuche other.
Whan ye haue found the verbe, aſke this queſtion whoo, o𝔯 what, and that wo𝔯de that anſwereth to the queſtion, ſhalbe the nominatiue caſe to the verbe. Whiche nominatiue caſe ſhal in making and conſtruing latyne, be ſette befo𝔯e the verbe, excepte in aſkyng a queſtion, and then the nominatyue is ſette after the verbe o𝔯 after the ſygne of the verbe, as Amas tu? loueſt thou? Venit ne rex? doeth the kyng come?
The fyrſt concorde.
A verbe perſonall agreeth with his nomynatyue caſe, in number and perſon, as The mayſter redeth 𝔈 ye regard not, Præceptor legit, uos uero negligitis.
Where note that the firſt perſon is mo𝔯e woo𝔯thye then the ſeconde, and the ſeconde mo𝔯e woo𝔯thy than the third.
Many nominatyue caſes ſingular with a coniuntion copulatyue commyng betwene them, wyl haue a verbe plurall, whiche verbe plurall, ſhall agre in perſon, with the nominatyue caſe of the moſte wo𝔯thy perſon, as I and thou be in ſauegarde, Ego & tu ſumus in tuto. Thou and thy father are in ieoperdie. Tu & pater periclitamini. Thy father and thy maiſter haue ſent fo𝔯 the, Pater & præceptor accerſunt te.
When a verbe commeth betwene two nominatyue caſes of dyuers numb𝔯es, the verbe may indifferently acco𝔯de with eyther of theym, ſo that they be bothe of one perſone, as Amantium irę amoris redintegratio eſt, {n. p.} The falling out of louers is a renewyng of loue. Quid enim niſi uota ſuperſunt? Fo𝔯 what remayneth ſauyng onely p𝔯ayers.
The ſeconde concorde.
When ye haue an adiectiue, aſke this queſtion who o𝔯 what, and that that anſwereth to the queſtion ſhall be the ſubſtantiue.
The nowne adiectyue agreeth with his ſubſtantiue, in caſe, gender, and number, as A ſure frende is tried in a doubtfull matter, Amicus certus in re incerta cernitur.
Lykewyse particyples and p𝔯onownes be ioyned with ſubſtantyues, as A manne armed, Homo armatus, a fielde to be tylled, ager colendus, this manne, hic uir, it is my mayſter, meus herus eſt.
Here note that the maſculyne gender, is mo𝔯e wo𝔯thy then the feminine, and the feminine mo𝔯e wo𝔯thye than the neuter.
Many ſubſtantyues ſingular, with a coniunction copulatiue commyng betwene them, wyll haue an adiectiue plurall, whiche adiectyue ſhall agree with the ſubſtantiue of moſte wo𝔯thy gender, as The king and the quene bleſſed, Rex & regina beati.
The thirde concorde.
Whan ye haue a relatyue, aſke this queſtion, who o𝔯 what, and that that anſwereth to the queſtion, ſhall be the antecedente, whiche is a woo𝔯de that goeth befo𝔯e the relatiue, and is reherſed again of the relatiue.
The relatyue agreeth with his antecedente, in gender, number, and perſon, as That manne is wyſe that ſpeketh fewe, uir ſapit qui pauca loquitur. {G}
Whan this enlyſſhe that, may be turned into this englyſhe whiche, it is a relatiue, otherwyſe it is a coniunction, whiche in latyne is called ꝙ, o𝔯 ut, and it may elegantly be put away by turnynge the nominatiue caſe into the accuſatiue, and the verbe into the infinitiue mode, as I am gladde that thou arte in good helth, Gaudeo quod tu bene uales, gaudeo te bene ualere. I byd the to go hens, Iubeo ut abeas, Iubeo te abire.
Many antecedentes ſyngular, hauyng a coniunction copulatiue betwene theym, wyll haue a relatiue plurall whiche relatyue ſhal agre with the antecedent of the moſte wo𝔯thy gender, as The rule and dignitie whiche thou haſte requy𝔯ed, Imperium & dignitas quæ petijſti. Fo𝔯 in thynges not apte to haue life the neuter gender is moſte wo𝔯thy, yea and in ſuche caſe though the ſubſtantyues o𝔯 antecedentes be of the maſculyne o𝔯 of the feminine gend𝔯e, and none of them of the neuter, yet may the adiectiue o𝔯 relatiue be put in the neuter gender, as The bowe and arrowes be good, Arcus & calami ſunt bona. The bowe and arowes which thou haſt b𝔯oken, Arcus & calami quæ fregiſti.
The caſe of the relatiue
Whan there commeth no nominatiue caſe betwene the relatyue and the verbe, the relatiue ſhall be the nominatiue caſe to the verbe, as, w𝔯etched is that perſon, whiche is in loue with money, Miſer eſt qui nummos admiratur.
But whan there cōmeth a nominatiue caſe betwene the relatyue and the verbe, the relatyue ſhall be ſuche caſe, as the verbe wyll haue after hym, as Happie is he, whom other mennes harmes do make to beware, Felix quem faciunt aliena pericula cautum. {n. p.}
When a relatiue commeth betwene two ſubſtantiues of dyuerſe genders, it maye indifferentely acco𝔯de with eyther of theym, as The by𝔯de whiche is called a ſparowe, Auis quę paſſer appellatur, o𝔯 Auis qui paſſer appellatur.
Nownes interrogatiues and infinites, folowe the rule of the relatyue, as Quis, uter, qualis, quantus, quotus. &c. which euer come befo𝔯e the verbe, lyke the relatiue, as Hei mihi qualis erat, talis erat, qualē numq̱̃ uidi.
Conſtruction of novvnes ſubſtantiues.
Whan .ii. ſubſtantiues come tegether betokenyng dyuerſe thynges, the later ſhall be the genitiue caſe, as The eloquēce of Cicero, Facundia Ciceronis, The boke of Uergile, Codex Vergilij, A louer of ſtudies, Amator ſtudiorum. The opinion of Plato, Dogma Platonis.
But if they belonge both to one thyng, they ſhalbe putte bothe in one caſe, as My father beyng a manne, loueth me a chylde, Pater meus uir, amat me puerum.
Whan the englyſhe of this wo𝔯de res, is putte with an adiectiue, ye may put away res, and put the adiectiue in the neuter gender like a ſubſtantiue, as Many thynges haue letted me, Multa me impedierunt.
An adiectiue in the neuter gender, put a lone without a ſubſtantiue, ſtandeth fo𝔯 a ſubſtantiue, and may haue a genitiue caſe after him, as if it were a ſubſtantiue, as Moche gaynes, Multum lucri. Howe much buſineſſe, Quantum negocij. That werke, Id operis.
The p𝔯ayſe o𝔯 diſp𝔯ayſe of a thing is vſed diuerſly, but moſte commonly in the ablatiue, o𝔯 in the genitiue caſe, as A childe of a good towardneſſe, Puer bona indole, puer bonæ indolis. {G. ii.}
Opus & uſus, latyne fo𝔯 nede, requy𝔯e an ablatyue caſe, as I haue nede of thy iudgemente, Opus eſt mihi tuo iudicio. My ſonne hath nede of twentie poundes, Viginti minis uſus eſt filio.
Conſtruction of adiectiues.
The genitiue caſe.
Adiectiues that ſygnifie deſy𝔯e, knowlege, rememb𝔯aunce, o𝔯 contrary wiſe, and ſuche lyke, require a genitiue caſe, as Couetous of money, Cupidus auri. Experte of warfare, Peritus belli. Igno𝔯ant of all thynges, Ignarus omnium. Bolde of hearte, Fidens animi. Doubtfull of mynde, Dubius mentis. Myndefull of that is paſte, Memor pręteriti. Accuſed of thefte, Reus furti.
Nownes partityues, and certayne interrogatiues, with certayn nownes of noumber, requy𝔯e a genitiue caſe, as Aliquis, uter, neuter, nemo, nullus, ſolus, unus, medius, quiſque, quiſquis, quicunque, quidam, quis, fo𝔯 aliquis, o𝔯 quis, an interrogatiue, unus, duo, tres, & c. Primus, ſecundus, tertius. & c. as Aliquis noſtrum. Primus omnium.
Whan a queſtion is aſked, I ſhall anſwere by the ſame caſe and tenſe, that the queſtion was aſked by, as Cuius eſt fundus? uicini. Quid agitur in ludo literario? ſtudetur. Excepte the queſtion be aſked by Cuius, a, um, as Cuia eſt ſententia? Ciceronis. O𝔯 by a woo𝔯de that maye gouerne dyuerſe caſes, as Quanti emiſti librum? paruo. O𝔯 excepte I muſt anſwere by one of theſe poſſeſſyues, Meus, tuus, ſuus, noſter, ueſter, as Cuius eſt domus? non ueſtra, ſed noſtra.
Nownes of the comparatyue and the ſuperlatyue degre, put partitiuely, that is to ſay, with this engliſh {n. p.} of, o𝔯 emong, after them, requy𝔯e a genitiue caſe, as Of the eares the left is the ſofter, Aurium mollior eſt ſiniſtra. Cicero the moſt eloquent of o𝔯atours, Cicero oratorum eloquentiſſimus.
Nownes of the comparatiue degree, hauyng than o𝔯 by after them, wyll haue an ablatyue caſe, as Frigideor glacie, Mo𝔯e coulde than yce. Doctior multo, better learned by a greatte deale. Vno pede altior, higher by a foote.
The datiue caſe.
Adiectiues that betoken p𝔯ofite o𝔯 diſp𝔯ofitte, lykeneſſe, vnlykeneſſe, pleaſure, ſubmittyng, o𝔯 belonging to any thing, requy𝔯e a datiue caſe, as Labour is p𝔯ofitable to the bodye, Labor eſt utilis corpori. Equall to Hecto𝔯, Aequalis Hectori. Fitte fo𝔯 warre, Idoneus bello. Pleaſaunt to all perſons, Iucundus omnibus. Suppliaunt to his father, Parenti ſupplex. P𝔯op𝔯e to me, Mihi proprium. Lykewyſe nownes of the paſſyue ſygnification in bilis, and participialles in dus, as flebilis flendus omnibus, to be lamented of all menne, formidabilis formidandus hoſti, to be feared of his enemie.
The accuſatiue caſe.
The meaſure of length, b𝔯eadth, o𝔯 thyckeneſſe of any thynge, is putte after adiectiues in the accuſatiue caſe, and ſometyme in the ablatiue caſe, as Turris alta centum pedes, A toure an hund𝔯ed foote high. Arbor lata tres digitos, A tree th𝔯ee fyngers b𝔯ode. Liber craſſus tres pollices, uel tribus pollicibus, a boke th𝔯ice ynches thicke.
The ablatiue caſe.
Adiectyues ſygnifieng fulneſſe, emptineſſe, plentie {n. p.} o𝔯 wantyng, require an ablatiue caſe, and ſometyme a genitiue, as Copiis abundans. Crura thymo plena. Vacuus ira, irę, ab ira. Nulla epiſtola inanis re aliqua. Ditiſſimus agri. Stultorū plena ſūt omnia. Quis niſi mentis inops oblatum reſpuat aurum? Integer uitę ſcelerisq́Ȝ purus. Non eget Mauri iaculis nec arcu. Expers omnium, Corpus inane animæ.
Theſe adiectiues Dignus, indignus, præditus, captus, contentus, with ſuche other, wil haue an ablatiue caſe, as Dignus honore. Captus oculis. Virtute pręditus. Paucis contentus.
Conſtruction of the pronovvne.
Theſe genityue caſes of p𝔯imatiues, mei, tui, ſui, noſtri, & ueſtri, be vſed whan ſufferyng is ſignified, as Pars tui, Amor mei: but whan doyng is ſygnified, meus, tuus, ſuus, noſter, and ueſter, be vſed, as Ars tua. Imago tua.
Theſe genityue caſes, Noſtrum, ueſtrum, be vſed after diſtributiues, partitiues, comparatyues, and ſuperlatiues, as Nemo ueſtrum, aliquis noſtrum, maior uestrum, maximus natu noſtrum.
Conſtruction of the verbe, and fyrſte vvith the nominatiue caſe.
Sum, forem, fio, exiſto, and certayne verbes paſſiues, as Vocor, ſalutor, and verbes of behauiour o𝔯 geſture, as Bibo, cubo, dormio, wyll haue ſuche caſe after them as they haue befo𝔯e them, as Fama eſt malum. Malus cultura fit bonus. Cræſus uocatur diues. Horatius ſalutatur poeta. Virtus clara æternaq́Ȝ habetur. Dormit ſecurus Bibit ieiunus. Petrus ſtudet uideri diues. Malo me diuitem eſſe quam haberi. {n. p.}
The Genitiue caſe.
This verbe Sum, betokenyng poſſeſſion o𝔯 perteynyng to any thyng, wyll haue a genitiue caſe, as hæc ueſtis eſt patris. Inſipientis eſt dicere, non putaram.
Except theſe nominatyue caſes, meum, tuum, ſuum, noſtrum, ueſtrum, as Meum eſt iniuriam non adferre, tuum eſt iuxta omnia pati.
Uerbes that betoken to eſteme o𝔯 regarde, require a genitiue caſe, as Parui ducitur probitas, Maximi penditur nobilitas.
uerbes of accuſyng, condemnyng, o𝔯 warnyng, 𝔈 verbes of contrary ſygnification, wyl haue a genitiue caſe, o𝔯 an ablatiue of the cauſe, moſt commonly without a p𝔯epoſition, but ſometyme with a p𝔯epoſition, as Hic furti ſe alligat uel furto, admonuit me errati uel errato. De pecunijs repetundis damnatus eſt.
Satago, miſereor, miſereſco, require a genitiue caſe, as Rerum ſuarum ſatagit. Miſerere mei deus.
Reminiſcor, obliuiſcor, memini, wyll haue a genitiue o𝔯 an accuſatiue caſe, as Reminiſcor hiſtoriæ, obliuiſcor carminis, Recordor pueritiam, Obliuiſcor lectionem. Memini tui uel de te, I ſpeake of the. Memini te, I rememb𝔯e the.
Egeo, indigeo tui uel te. I haue nede of the. Potior urbis, I conquere the citie. Potior uoto, I obtayn my deſy𝔯e.
The datiue caſe.
All maner of verbes put acquiſitiuely, that is to ſay, with theſe tokens to, o𝔯 fo𝔯, after them, wyl haue a datiue caſe, as Non omnibus dormio, I ſlepe not to al menne. Huic habeo non tibi, I haue it fo𝔯 this manne, and not fo𝔯 the. {n. p.}
To this rule dothe belong alſo verbes betokenynge
To p𝔯ofit o𝔯 diſp𝔯ofit, as |
To compare, as |
||
|
Commodo |
|
Comparo |
Incommodo |
Compono |
||
Noceo |
Confero. |
To gyue o𝔯 reſto𝔯e, as |
To ꝓmis o𝔯 to pay, as |
To cōmaund, o𝔯 to ſhewe, as |
|
Dono |
Promitto |
Impero |
|
Reddo |
Pollicior |
Indico |
|
Refero |
Soluo |
Monſtro |
To truſte, as |
To obey o𝔯 to be agaynſt, as |
To th𝔯etten o𝔯 to be angry. |
|
Fido |
Obedio |
Minor |
|
Confido |
Adulor |
Indignor |
|
Fidē habeo |
Repugno |
Iraſcor |
Sum, with his compoundes, except poſſum, alſo verbes compounded with Satis, bene, and male, as Satiſfacio, benefacio, malefacio: finally certayne verbes compounded with theſe p𝔯epoſitions, Prę, ad, con, ſub, an, poſt, ob, in, & inter, wyll haue a datyue caſe, as Pręluceo, adiaceo, commigro, ſuboleo, anteſto, poſthabeo, obijcio, inſulto, interſero.
Eſt, put fo𝔯 habeo, wyll haue a datyue caſe, as Eſt tibi mater. Alſo Sum and many other verbes wyll haue a double datyue caſe, as Sum tibi pręſidio. Do tibi ueſtem pignori. Verto hoc tibi uitio. Hoc tu tibi laudi ducis.
The accuſatiue caſe.
Uerbes tranſitiues, are all ſuch as haue after them an accuſatiue caſe of the ſufferer, whether they be actiues, common, o𝔯 deponentes, as Vſus promptos facit. Fœminæ ludificantur uiros. Largitur pecuniam.
Alſo verbes neuters maye haue an accuſatiue caſe of they𝔯 owne ſignification, as Endimionis ſomnum dormis. Gaudeo gaudium. Viuo uitam.
Uerbes of aſkynge, teachyng, and arrayeng, wyll {n. p.} haue two accuſatiue caſes, one of the ſufferer, and the other of the thinge, as Rogo te pecuniam. Doceo te literas, quod te iamdudum hortor, Exuo me gladium.
The ablatiue caſe.
Al verbes require an ablatiue caſe of the inſtrumēt o𝔯 of the cauſe, o𝔯 of the maner of doyng, as Ferit cum gladio, Taceo metu, Sūma eloquentia cauſam egit.
The wo𝔯de of p𝔯ice is put after verbes in the ablatiue caſe, as Vendidi auro, Emptus ſum argento. except theſe genitiues, whan they be put alone without ſubſtantiues, Tanti, quanti, pluris, minoris, tantiuis, tantidem, quantiuis, quantilibet, quanticunq;, as Quanti mercatus es hūc equum? Certe pluris quam uellem.
Uerbes of plenty o𝔯 ſcarſenes, fylling o𝔯 emptieng, lodyng o𝔯 vnlodyng, wyll haue an ablatyue caſe, as Affluis opibus, Cares uirtute, Expleo te fabulis, Spoliauit me bonis oībus, Oneras ſtomachum cibo, Leuabo te hoc onere. Lykewiſe Fungor, fruor, lętor, gaudeo, dignor, muto, munero, communico, afficio, proſequor, neſcor.
Uerbes that betoken receiuyng, diſtance, o𝔯 taking away, wyll haue an ablatyue caſe with a, ab, e, ex, o𝔯 de, as Accepi literas à Petro. Audiui à nuncio. Longe diſtat à nobis. Eripui te à malis. And this ablatyue may be turned into the datiue, as Subtraxit mihi cingulum.
Uerbes of compariſon o𝔯 excedyng, maye haue an ablatyue caſe of the wo𝔯d that ſignifieth the meaſure of excedyng, as Pręfero hunc multo. Paulo illum ſuperat.
A nowne o𝔯 a p𝔯onowne ſubſtantyue, ioyned with a participle, exp𝔯eſſed o𝔯 vnderſtand, and hauing none other woo𝔯de, whereof it may be gouerned, ſhall be put in the ablatiue caſe abſolute, as The kyng commyng, the ennemies fled, Rege ueniente hostes fugerunt. I beyng {H} captayne, thou ſhalte ouercome, Me duce uinces. And it may be reſolued by any of theſe woo𝔯des, Dum, cum, quando, ſi, quanquam, o𝔯 poſtquam, as Rege ueniente .i. dum ueniret rex. Me duce .i. ſi ego dux fuero.
Conſtruction of paſſiues.
A verbe paſſyue wyll haue after hym an ablatyue caſe, with a p𝔯epoſition, o𝔯 ſometime a datiue, of the doer, as Vergilius legitur à me. Tibi fama petatur. And the ſame ablatiue o𝔯 datyue ſhalbe the nominatiue caſe to the verbe, if it be made by the actiue, as Ego lego Vergilium. Petas tu famam.
Gerundes.
Gerundes and Supines wyll haue ſuche caſe, as the verbes that they come of, as Ocium ſcribendi literas, Ad conſulendum tibi. Auditum poetas.
Di.
The gerunde in Di, is put after certayne ſubſtantiues, as Studium, cauſa, tempus. Ocium, occaſio, libido. Spes, oportunitas, uoluptas. Modus, geſtus, ſatietas. Poteſtas, licentia, conſuetudo. Conſilium, uis, norma. Amor, cupido, locus, And others lyke.
It commeth alſo after certayn adiectiues, as Cupidus uiſendi, Certus eundi. Peritus medicandi, Gnarus bellandi.
Do.
Whan I haue the englyſſhe of the participle of the p𝔯eſent tenſe with this ſygne of, o𝔯 with, commyng after a nowne adiectiue, it ſhal in latyne makyng, be put in the gerūd in Do, as Defeſſus ſum ambulando.
Alſo the englyſſhe of the participle of the p𝔯eſente tenſe, comming without a ſubſtantiue, with this ſigne in o𝔯 by, befo𝔯e hym, ſhall in latyne makyng be put in {n. p.} the gerunde in Do, as Cęſer dando, ſubleuando, ignoſcendo, gloriam adeptus eſt. In apparando, totum hunc conſumunt diem.
And the gerund in Do, is vſed eyther without a p𝔯epoſition, o𝔯 with one of theſe p𝔯epoſitions A, ab, de, E, ex, cum, in, as Deterrent à bibendo, ab amando, Cogitat de edendo, Ratio bene ſcribendi cum loquendo coniuncta eſt.
DVM.
The engliſhe of the infinitiue mode commyng after a reaſon, and ſhewyng a cauſe of the reaſon, maye be put in the gerund in dum, as Dies mihi ut ſatis ſit ad agendum, uereor.
The gerund in dum, is vſed after one of theſe p𝔯epoſitions, Ad, ob, propter, inter, ante, as Ad capiendum hoſtes. ob, uel propter redimendum captiuos. Inter cœnandum. Ante damnandum.
And whan ye haue this englyſhe muſte, o𝔯 ought, in a reaſō, where it ſemeth to be made by this verbe oportet, it maye be put in the gerund in dum, with this verbe eſt. And than the woo𝔯d that in the englyſſhe ſemeth to be the nominatyue caſe, ſhall be put in the datyue caſe, as I muſt goo hens, Abeundum eſt mihi.
Supines.
The firſte ſupine hath the actiue ſignification, and is put after verbes and participles that betoken movynge to a place, as Eo cubitum. Spectatum admiſſi riſum teneatis amici?
The later ſupine hath the paſſiue ſignification, 𝔈 is putte after nownes adiectiues, and ſuche lyke, as Dignus, indignus, Turpis, fœdus. Procliuis, facilis. Odioſus, mirabilis, optimus. And this ſupine maye alſo be turned into the infinitiue mode paſſiue, as It may be {H. ii.} indifferentlye, ſayde in latyne Facile factu, o𝔯 facile fieri, Eaſie to be doone. Turpe dictu, o𝔯 turpe dici, vnhoneſte to be ſpoken.
The Tyme.
Nownes that betoken parte of tyme, be commonly vſed in the ablatiue caſe, as Nocte uigilas, Luce dormis, but nownes that betoken continual terme of time be vſed commonly in the accuſatiue caſe, as Sexaginta annos natus. Hyemem totam ſtertis.
Space of place.
Nownes that betoken ſpace betwene place and place, be cōmonly put in the accuſatiue caſe, as Pedē hinc ne diſceſſeris, goo thou not a foote from this ſame place.
A place.
Nownes appellatyues o𝔯 names of great places be put with a p𝔯epoſition, if they folowe a verbe that ſygnifieth, in a place, to a place, from a place, o𝔯 by a place, as Viuo in Anglia. Veni per Galliam in Italiam. Proficiſcor ex urbe.
In a place, o𝔯 at a place, if the place be a p𝔯oper name of the fy𝔯ſte declenſon, o𝔯 ſeconde, and the ſyngular number, ſhalbe put in the genitiue caſe, as Vixit Londini, Studuit Oxonię. And theſe nownes Humi, domi, militiæ, belli, be lykewyſe vſed, as Procumbit humi bos. Militię enutritus eſt. Domi belliqȜ ocioſi uiuitis.
But if the place be the thirde declenſon o𝔯 the plurall number, it ſhall be put in the datyue o𝔯 in the ablatiue caſe, as Militauit Carthagini o𝔯 Carthagine. Athenis natus eſt. Lykewyſe we ſay, Ruri or rure educatus eſt.
To a place if the place be a p𝔯oper name, it ſhall be put in the accuſatiue caſe without a p𝔯epoſition, as Eo Romā. Likewyſe Confero me domum. Recipio me rus. {n. p.}
From a place, o𝔯 by a place, if the place be a p𝔯oper name, it ſhall be put in the ablatyue caſe without a p𝔯epoſitiō, as Diſceſsit Londino. Profectus eſt Londino, uel per Londinum, Cantabrigiam. Domus and rus, be vſed lykewyſe, as Abrijt domo, Rure reuerſus eſt.
Imperſonalles.
A verbe imperſonall hath no nominatiue caſe befo𝔯e hym, and this wo𝔯de It, commonly is hys ſygne.
Intereſt, refert, and eſt fo𝔯 intereſt, require a genityue caſe of all caſuall wo𝔯des, excepte Mea, tua, ſua, noſtra, ueſtra, and cuia, as Intereſt omnium recte agere. Tua refert teipſum noſse.
Certayne imperſonalles requy𝔯e a datyue caſe, as Libet, licet, patet, liquet, conſtat, placet, expedit, prodeſt, ſufficit, uacat, accidit, conuenit, contigit, and other lyke.
Some wyll haue an accuſatyue caſe only, as Delectat, decet, iuuat, oportet, ſome beſyde the accuſatiue wil haue alſo a genitiue, as pœnitet, tædet, miſeret, miſereſcit, pudet, piget, as Noſtri noſmet pœniter. Me ciuitatis tædet. Pudet me negligentiæ. Miſeret me tui.
A verbe imperſonall of the paſſiue voyce, hath like caſe, as other verbes paſſyues haue, as Bene fit multis à principe, yet many tymes the caſe is not exp𝔯eſſed but vnderſtande, as Maxima ui certatur.
Whan a dede is ſygnified to be done of manye, the verbe beyng a verbe neuter, we may well chaunge the verbe neuter in to the imperſonalle in tur, as Inignem poſita eſt, fletur. &c.
A participle.
Participles gouerne ſuche caſe as the verbe that they come of, as Fruiturus amicis, Consulens tibi, Diligendus ab omnibus.
Here note that participles may fower maner wayes {H. iii.} be changed into nownes, The fy𝔯ſt is, whan the voice of a participle is conſtrued with an other caſe then the verbe that it commeth of, as, Appetens uini, gredie of wyne. The ſeconde, when it is compouned with a p𝔯epoſition, which yͤ verbe that it cōmeth of, can not be cōpouned withal, as Indoctus, innocens. The third whan it fourmeth all the degrees of compariſon, as Amans, amantior, amantiſſimus. Doctus, doctior, doctiſſimus. The fowerth when it hath no reſpect no𝔯 exp𝔯eſſe difference of tyme, as Scripturus, about to w𝔯ite, Homo laudatus, a man laudable. Puer amandus .i. amari dignus, a chylde woo𝔯thye to be loued. And al theſe are called nownes participiall.
Participles whan they be changed in to nownes, requy𝔯e a genitiue caſe, as Fugitans litium, Indoctus pilæ, Cupientiſsimus tui, Lactis abundans.
Theſe participiall voyces Peroſus, Exoſus, Perteſus, haue alwayes the actiue ſignification, and gouern an accuſatiue caſe, as Exoſus ſeuitiam, hatyng cruelty, Vitam perteſus, werie of the life.
The aduerbe.
Aduerbes of quantity, tyme, and place, do require a genitiue caſe, as Multum lucri. Tunc temporis. Vbique gentium.
Certayn adverbes wyll haue a datyue caſe, lyke as the nownes that they come of, as Venit obuiam illi. Canit ſimiliter huic.
Theſe datyues be vſed aduerbially, Tempori, luci, ueſperi, as Tempori ſurgendum. Veſperi cubandum. Luce laborandum.
Certayne aduerbes wyl haue an accuſatiue caſe, of the p𝔯epoſitions that they come of, as Propius urbem, {n. p.} proxime caſtra.
Where note that p𝔯epoſitions, when they be ſette without a caſe, o𝔯els doo fourme the degrees of compariſon, be chaunged into aduerbes.
The Coniunction,
Coniunctions copulatiues and diſiunctiues, and theſe fower: Quam, niſi, pręterquam, an, couple lyke caſes, as Xenophon & Plato fuere æquales. Studui Romæ & Athenis. and ſometyme they be put betwene dyuers caſes, as Eſt liber meus & fratris. Emi fundum centum nummis & pluris.
Coniunctions copulatiues and diſiunctiues moſt commonly ioyne lyke modes and tenſes togither, as Petrus & Ioannes precabantur, & docebant. And ſometyme otherwyſe, as Et habetur & referetur à me gratia.
Præpoſition.
Sometime this p𝔯epoſition in, is not exp𝔯eſſed but vnderſtanded as the caſuall wo𝔯de neuertheleſſe put in the ablatyue caſe, as Habeo te loco parentis .i. in logo.
A verbe compounde ſometyme requy𝔯eth the caſe of the p𝔯epoſitiō, that he is compouned with, as Exeo domo. Prætereo te inſalutatum. Adeo petrum.
The Interiection.
Certayne interiections require a nominatiue caſe, as O feſtus dies hominis. Certain a datiue, as Hei mihi. Certaine an accuſatyue, as Heu ſtirpem inuiſam. Certayne a vocatyue, as Proh ſancte Iupiter.
And the ſame proh, wyll haue alſo an accuſatiue, as Proh deum, atq; hominum fidem.
FINIS.
INSTITVTIO COMPENDIARIA TOTIVS GRAMMATICAE, QVAM ET ERVDItiſsimus atq; idem illuſtriſsimus Rex noſter hoc nomine euulgari iuſ sit, ut non alia q̱̃ hæc una per totam Angliam pueris prælegeretur.
LONDINI. ANNO M. D. XL. II.
TOTIVS ANGLIAE LVDIMAGISTRIS AC GRAMMATICAE PRAECEPTORIBVS.
RES ADEO HVMILIS AC REIECTICIA NONnullis uiſa eſt grammatica1, uiri ſtudioſiſsimi, ut non deſuerint, qui illius tenuitatem hoc epigrammate ſint inſectati.
Felix grammaticus non eſt, ſed nec fuit unq̱̃,
Nec quiſq̱̃ eſt felix nomine grammaticus.
Sed ſi quis felix præter fatum extitit unq̱̃,
Is demum exceſsit grammaticos canonas.
VERVM hanc iniquiſsimam iſtorum calumniam egregie ulciſcitur Quintilianus2, ubi aſſerit hāc ueſtram profeſsionem plus habere in receſſus, q̱̃ prima fronte promittat, ubi ait, hanc unam docere rectam loquendi, legendi, atq; ſcribendi rationem, neq; poetas modo, ſed & omne ſcriptorum genus diligenter excutere, atq; de quouis negotio literario iudicium ferre. Proinde iſtos neutiq̱̃ ferendos exiſtimat, qui grammaticam ceu rem tenuem ac ieiunā cauillentur: quæ niſi reliquarum ſcientiarum fundamenta fideliter iecerit, quicquid ſuperſtruxeris facile ſit corruturum. Eſt itaq;, inquit ille, grāmatica neceſſaria pueris, iucunda ſenibus, dulcis ſecretorū {A. ii.} comes, & quæ uel ſola ex omni ſtudiorum genere plus habet operis q̱̃ oſtētationis. Nō eſt ergo quòd metuat hæc ars ſycophantarum morſus, quando tantum ſit ſortita patronum. Quo ſit, ut licet non dubitem hanc ueſtram facultatem, uel unius Fabii calculo comprobatam, uobis diſplicere nec poſſe, nec debere: tamen certus ſum eam toti populo atq; ſenatui ueſtro longe chariorem futuram, ubi certo intellexeritis eandem magnificentiſsimo quoq; regi3 noſtro eidemq́; doctiſsimo haud quaq̱̃ eſſe neglectui. Is enim ut in quauis diſciplina, & præſertim ſacrarum literarum ſtudio eſt exercitatiſsimus, ita & has quoq; grammaticorum minutias nec contemnit, nec præterit intactas. Cæterum ubi pro incomparabili ſapientia ſua4 ſubodoratus eſſet, quantū diſpendii teneriuſculæ puerorum ætati, ac uelut primæuo totius Reip. ſeminario, in hoc alioqui florētiſsimo regno ſuo5, uel hinc indies emergeret, quòd per omnes huius regionis partes nō haberetur una quæpiam ac ſimplex inſtituendæ pueritiæ ratio, ſed paſsim pro diuerſorum palatorum uarietate, multiplex ac uaria: ad hæc ubi paulo altius apud animum ſuum perpendiſſet tot cotidie ubiq; locorum exoriri occaſiones, cur haud exigua tyrunculorum pars ſubinde ſedes ſuas ac ſcholas pre re nata immutare cogeretur, & proinde neceſſario euenire, ut propter alium atq; alium docendi modum, prima illa grammatices {n. p.} rudimenta apud diuerſos præceptores diuerſimode etiam auſpicaretur, nec interim per tot & toties repetita initia promoueret quicquam, ſed uel cancrorum more retrocederet, uel ſaltem uelut in eiſdem ueſtigiis ſemper conſiſteret immota.
VBI hæc, inquam, atq; huiuſcemodi tenerorum ingeniorum remoramenta & cruces, uigilantiſsima regis cura ſecum iterum atq; iterum reuoluiſſet, ſuarum eſſe partiū facile perſpexit, ut huic tanto Reip. ſuæ incommodo, aliquod præſentaneum remediū breui adhibendum curaret. Quare mandatum ſuū aliquot uiris eruditis, & in hac literaria paleſtra utcunq; exercitatis, delegandum cenſuit, qui facilem quandam & planè compendiariā grammatices inſtitutionem ex optimis quibuſq; huius generis ſcriptoribus collectam, uelut in unum corpus concinarent, quam & hac lege euulgandam ſanciuit, ut non aliam q̱̃ hanc unam intra ditionis ſuæ pomeria diſcipulis ueſtris prælegeretis. Quod tamen optimi & æquiſsimi principis edictum6 non ita intelligi debet, quaſi iubeat quicquid hic ſcriptum reperietis eodem etiam, quo ſcribitur ordine, & ſine interuallo, tenellis adhuc ac faſtidientibus puerorum ſtomachis continuo & citra omnem delectum eſſe obtrudendum: cęterum hoc cuilibet ueſtrum integrum relinquitur, ut pro captu auditorum ſuorum, quicquid ſibi commodum uidebitur, uel omittat pro arbitrio {A. iii.} ſuo, uel gregi ſuo proponat ediſcendū, modo non aliam q̱̃ hanc grammaticam publice aut priuatim profiteatur aut doceat. Porrò licet methodū quandam ſummariam totius artis ueſtræ7, q̱̃ breuiſſime fieri potuit, hic congeſtam habeatis: id tamen hoc conſilio potius factum eſt, ne quid quærentibus uobis, quod ad ſimplicem artis rationē pertineret, deeſſe uideretur, q̱̃ ut tenella īgeniola primo ſtatim aggreſſu his omnibus obruenda uiderentur. Quare ſi hanc qualemcunq; lucubratiunculam, pro officii ueſtri ratione, æqui boniq; cōſulueritis, ac quāta poteſtis diligentia impuberi illi gregi, qui é ueſtra fide totus pendet, enarrandam ſedulo curaueritis, non ſolum excellentiſsimi principis expectationi egregie reſpondebitis, ſed ueſtro quoq́; officio probe defuncti uidebimini, efficietiſq́;, ut hoc qualecunq́; opuſculum indies & emaculatius uobis prodeat, & ſi opus uidebitur, etiam locupletius.
VALETE.
AD LECTOREM.
Εγϰὼμιον τοῦ βασιλέοσ.
TVnc fore res hoīum fauſtas, tūc ꝓſpera cūcta
Ventura aſſeruit maximus ille Plato8:
Quando ſibi comitē iungat ſapientia regem,
Aut ſophię ſtudeat, qui tenet imperium.
Iſtoc ſi uere cenſes dixiſſe Platonem
Anglia, quid ceſſas iure placere tibi?
Rex9 tibi talis adeſt, qualem aſpexêre priores
Nullum: nec poterit cernere poſteritas.
Corporis ut dotes ſileam, quibus undiqȜ felix
Extat, in immenſum pręuolat ingenio.
Quod ſtudii genus eſt, aut quas mihi dixeris artes,
Quas non diuinum pectus id intus habet?
Et licet inuentis hominum ſit doctus abunde,
Sacra tamen Chriſti lex loca prima tenet.
Chriſtus in ore ſedet, Chriſtum pia lingua profatur,
Atq; ſui regis cor quoq; Chriſtus habet.
Quicquid agit, loquitur, meditantur, ChriſtꝮ id omne eſt.
Pectora, mentem, animum Chriſtus ubiq; mouet.
Hinc eſt ꝙ noſtris pietas, & gloria Chriſti
Sint curæ, & ueræ relligionis amor10.
Exulat hinc error, perit & Romana tyrannis,
Et ſolitas latebras hæreſis atra petit.
Hinc ſyncera fides tandem caput erigit, atq;
Sub pedibus premitur uana ſuperſtitio. {n. p.}
Tollitur impoſtor, delator pallet ubiq;,
Proditor in foueam iam ruit ipſe ſuam.
Hinc ius faſq́; ualent, cunctos pietatis auitæ
Maximus ardor habet, nec niſi ſancta placent.
Hinc ualidæ leges, hinc & Res publica floret.
Hinc requies, hinc pax, hinc bona cuncta fluunt.
Inde nitent artes, colitur doctrina probata.
Rege11 ſub hoc ętas aurea conſpicitur.
Huius & auſpiciis regis, uelut omine fauſto,
Prodit et in lucem, nunc liber iſte tibi.
Quem niſi grato animo capias Britannica pubes,
Nec pia, nec grata es, nec memor officij.
Portat opes magnas exili mole libellus.
Quas poterit paruo quiſq; parare tamen.
At licet euoluas aliorum mille labores,
Preſsius inuenias utiliuſue nihil.
Tu memor ergo puer12, per quem tot cōmoda ſumis,
Tam doctum regem ſemper in aſtra feras.
Vtq; diu uiuat felix fauſtuſq́; precare:
Deinde domos ſuperas ſcandere promereat.
Κυριε σὣσον τὁν βασιλὲα {n. p.}
ERRATA INSIGNIORA.
Folio |
Pagina |
Linea |
Lege uel dele |
2 |
2 |
15 |
Tn |
Ibidem |
|
ult. |
Ambio |
3 |
1 |
3 |
Septentriones |
5 |
1 |
3 |
origines |
7 |
1 |
27 |
compellandis |
9 |
1 |
19 |
inflexionis |
10 |
2 |
20 |
dele, hiſtrix |
11 |
2 |
8 |
ĭri |
Ibidem |
|
10 |
Preſbyter |
14 |
1 |
16 |
anomalia |
17 |
2 |
1 |
anus |
19 |
2 |
4 |
Menſes ꝓfluuium |
20 |
1 |
28 |
Fructu ac |
21 |
1 |
ult. |
Pijſsimus |
Ibidem |
2 |
1 |
Ipſiſsimus |
22 |
2 |
3 |
primitiuam |
23 |
1 |
23 |
tertiæ |
26 |
2 |
19 |
factane |
Ibidem |
|
30 |
gratias |
Ibidem |
|
31 |
ſanatur |
27 |
1 |
30 |
huius |
28 |
1 |
4 |
ſignificant |
31 |
1 |
ult. |
dele, & ſic |
Ibidem |
2 |
28 |
alitumq; |
33 |
2 |
21 |
dabitur quem |
34 |
2 |
2 |
Inquio |
35 |
1 |
25 |
coniugantur |
36 |
2 |
10 |
Nexus |
37 |
2 |
24 |
doctiſsimꝮ ꝗſq; {n. p.} |
Folio |
Pagina |
Linea |
Lege, uel dele |
40 |
1 |
peuult. |
pedetentim |
48 |
2 |
4 |
Ingenui |
49 |
2 |
2 |
ſignificat |
50 |
1 |
26 |
Plenæ |
52 |
1 |
6 |
adſimules |
61 |
2 |
29 |
numerūq́Ȝ referre |
62 |
2 |
12 |
calidus |
63 |
1 |
12 |
conſedimus |
66 |
2 |
11 |
coactæ |
67 |
1 |
29 |
lęſerunt |
Ibidem |
|
ult. |
ſtudes |
76 |
1 |
16 |
inis |
Ibidem mox poſt ultimam lineam, ſubiunge
|
Amo |
|
Porro |
Virgo |
Legendo, gerundium. Et dele eaſdem |
uoces pag.proxima, lin. 7. &. 8. {n. p.}
DE GRAMMATICA et eius partibus.
GRAMMATICA EST RECTE ſcribendi atq; loquendi ars.
Grammaticæ quatuor ſunt partes.
|
Orthographia, |
|
Syntaxis, |
Etymologia, |
Proſodia. |
DE ORTHOGRAPHIA.
ORTHOGRAPHIA eſt recte ſcribendi ratio, qua docemur quibus quæq; dictio ſit formanda literis, ut lectio, non lexio, ab ὀρθός rectus, & γραϕϰ ſcriptura.
DE LITERIS.
Ex uiginti duabus literis, quinq; ſunt uocales
|
a |
|
o |
e |
u |
||
i |
& y gręca. |
Ex quibus uarie cōpoſitis coaleſcūt diphthongi quinq;.
æ |
|
|
|
muſæ |
au |
|
audio |
||
œ |
ut |
cœlum |
||
ei |
|
hei |
||
eu |
|
euge. |
Reliquę literæ conſonantes appellantur, quarum nouem ſunt mutæ. {B}
|
b |
|
k |
c |
p |
||
d |
q |
||
f |
t |
||
|
g |
|
|
Septem autem ſemiuocales.
|
l |
|
s |
m |
x |
||
n |
z |
||
r |
|
Ex quibus
l |
|
|
m |
liquidę ſunt. |
|
n |
|
|
r |
s uero ſuæ cuiuſdam poteſtatis litera: quę interdum etiam liqueſcit.
x, z & i quoq; inter duas uocales, duplices ſunt conſonantes.
Adduntur etiam conſonantibus i & u, quando ſibi, uel alijs uocalibus in eadem ſyllaba pręponuntur, ut
|
Voluntas |
|
Iuno |
Vultus |
Iouis |
k, y, & z latinis dictionibus nunq̱̃ admiſcentur.
h, litera non eſt, ſed aſpirationis nota. Pręponitur autem uocalibus omnibus, ut
|
hamus |
|
homo |
hebenus |
humus |
||
hiatus |
hymnus |
Conſonantibus uero nullis. Recte itaq; enunciamus.
|
hiulcus |
|
triſſyllaba |
|
Hieronymus |
|
pentaſyllaba. |
hiacchꝮ |
|
Hieremias |
|
At in latinis dictionibus interdum h poſtponitur c, ut {n. p.}
|
Charus |
Pulcher |
Bifariam pinguntur literæ, maiuſculis ſcilicet characteribus & minuſculis: Maiuſculis inchoantur ſententiæ, & propria nomina, ut
|
Deum time. |
|
Henricus |
Regem honora. |
Anglia |
Diligenter obſeruandū uenit, quę dictiones diphthongis ſcribantur: quę quidem uel ſcribi uel ſignari debēt.
ut |
|
Muſæ |
|
uel |
|
Muſę |
Præſunt |
|
Pręſunt |
Literæ maiuſculę cum ſolæ aut paucæ ſcribuntur, aliquando ſignificant pręnomen, aliquando numerum, ut
A. |
Aulus. |
P.C. |
Patres conſcripti. |
C. |
Caius. |
Q |
Quītus, Quęſtor, Quirites. |
D. |
Decius. |
R.P. |
Reſpublica. |
G. |
Gaius. |
Sp. |
Spurius. |
L. |
Lucius. |
Sex. |
Sextus. |
M. |
Marcus. |
T. |
Titus. |
P. |
Publius. |
T.C. |
Tua Clementia, & |
P.R. |
Populus Romanus. |
|
eiꝮ generis infinita. |
|
|
In numeris uero |
|
|
I. |
|
|
|
unum. |
V. |
|
quinq́ȝ. |
||
IX. |
|
nouem. |
||
X. |
|
decem. |
||
XL. |
|
quadraginta. |
||
L. |
ſignificat |
quinquaginta. |
||
XC |
|
nonaginta. |
||
C. |
|
centum. |
||
D. |
|
|
|
quingenta. |
M. |
|
|
|
mille. |
{B. ii.}
DE SYLLABARVM DISTINCTIONIBVS.
Recte ſcripturo diſcendū eſt in primis ſyllabas inter ſcribendum apte diſtinguere, atq; connectere. In ſimplicibus uocibus, bd, uocali ſequenti adhęrent, ut
|
A – bdomen. |
A – bdera. |
Quam quidem rationem ſequuntur & iſta.
ct, ut |
|
Do – ctus. |
gm, |
|
A – gmen. |
|
San – ctus – |
gn, ut |
I – gnis. |
||
pſ, ut |
Scri – pſi |
|
Ve - ſter |
||
|
Sum – pſi |
ſt, ut |
Magi - ſter |
||
ſc, ut |
Pi - ſcis |
|
An – xius |
||
|
Di - ſco |
x, ut |
Di – xi |
||
In, ut |
E – tna. & ſimilia. |
|
|
inter m & n nō inſeritur p. Male igitur pīgeretur
Sompnus |
|
pro |
|
Somnus |
Columpna |
|
Columna |
Poſt x non ſcribitur ſ, ut
Excribo |
|
non |
|
Exſcribo |
Exoluo |
|
Exſoluo |
In compoſitis cum prępoſitione, auribus & euphoniæ ſeruiendum eſt, ut
|
Occurro |
|
|
|
Obcurro |
Officio |
potius quâm |
Obficio |
|||
Aufero |
|
Abfero. & contra. |
|||
Abſtineo |
|
Auſtineo |
|||
Obtineo |
non autem |
Ottineo |
|||
Obrepo |
|
Orrepo |
Atq; huius rei gratia etiam conſonantes in compoſitione aliquando inſeruntur, ut
|
Redamo |
|
Ambigo |
Redeo |
|
Ambeo |
{n. p.}
DE ORTHOEPIA.
ORTHOGRAPHIAE affinis eſt Orthoepia, hoc eſt emendata recte loquendi ratio: ab ὄρθὀς, rectus, & ἔποϛ uerbum.
Hic in primis curandum eſt, ut pręceptores tenera ac balbutientia puerorum ora ſic effingant & figurent, ne uel continua linguæ uolubilitate ſermonem pręcipitent, ut nuſq̱̃, niſi ubi ſpiritus deficit, orationem claudant: uel contra, ad ſingulas quaſq; uoces longa interſpiratione conſileſcant, ructu, riſu, ſingultu, ſcreatu, uel tuſſi, ſermonis tenorem inepte dirimentes.
Cęterum ante omnia deterrendi ſunt pueri ab ijs uitijs, quæ noſtro uulgo penè propria eſſe uidentur.
Cuiuſmodi ſunt.
|
Iotaciſmus |
|
Trauliſmus |
Lamdaciſmus |
|
Plateaſmus |
|
|
Iſchnotes |
|
& ſimilia. |
Iotaciſmus dicitur, quando i litera pleniore ſono, & ſupra iuſtum decorem extenditur. Quo uitio ex noſtratibus maxime laborant Angli ſeptemtrionales.
Lamdaciſmus eſt, ubi quis l nimis operoſe ſonat, ut
|
Ellucet |
pro |
|
Lucet |
Sallauus |
|
Saluus |
Noſtrati uulgo diuerſum uitium impingitur, nempe ꝙ hanc literam pinguius iuſto pronunciant, dum
|
|
Multus |
|
|
Muultus |
pro |
Mollis |
auditur |
Moollis |
||
|
Falſus |
|
Faalſus |
Iſchnotes eſt quędam loquendi exilitas, quoties ſyllabas aliquas exilius & gracilius enunciamus, q̱̃ par eſt, ut cum {B. iii.}
|
|
Nunc |
|
|
Nync |
pro |
Tunc |
proferimus |
Tync |
||
|
Aliquis |
|
Eliquis |
||
|
Alius |
|
Elius |
Trauliſmus eſt hęſitantia quędam aut titubantia oris, quando eadem ſyllaba ſępius repetitur, ut
|
Cacacanit |
pro |
|
Canit |
Tututullius |
|
Tullius |
Huic uitio ut fœdiſſimo ita & periculoſiſſimo, ſic ſuccurrendum putat Fabius: ſi exigatur a pueris, ut nomina & uerſus affectatæ difficultatis ex plurimis & aſperrimis inter ſe coeuntibus ſyllabis, concatenatis ac uelut confragoſis q̱̃ citiſſime uoluant, ut
Arx, tridēs, roſtris, ſphinx, preſter, torrida ſeps, ſtrix.
Poſtq̱̃ diſcordia tetra
Belli ferratos poſtes, portaſq; refregit.
Plateaſmus eſt, quando craſſius et uoce pluſq̱̃ uiriſi loqui nitimur, ut cum
|
|
Montes |
|
|
Muntes |
|
pro |
Fontes |
|
Funtes |
|
||
|
Pontes |
efferimus |
Puntes |
ut etiam |
||
pro |
Ergo |
|
Argo |
|
||
|
Sperma |
|
Sparma |
|
||
|
Perago |
|
Parago. |
|
Sunt & alibi apud noſtrates, qui pro u ſonant f, & contra f pro u, ut
|
Folo |
|
|
Volo |
Fis |
|
Vis |
||
Folui |
pro |
Volui |
||
Felle |
|
Velle. & rurſū, |
||
Vero |
|
Fero |
||
Vers |
pro |
Fers |
||
|
Verre |
|
|
Ferre. |
{n. p.}
S uero mediam inter duas uocales, corrupte ſonant nonnulli.
|
|
Lęſus |
|
|
Lezus |
pro |
Viſus |
pronunciantes |
Vizus |
||
|
Riſus |
|
Rizus |
H in initio dictionis, lenius, in medio aſperius enunciandum uolunt. Male ergo
|
|
Homo |
|
|
Omo |
pro |
Hamus |
|
Amus |
||
|
Humus |
|
Vmus |
||
|
|
Chriſtus |
|
|
Criſtus |
pro |
Chriſma |
efferimus |
Criſma |
||
|
Chremes |
|
Cremes |
||
|
|
Thus |
|
|
Tus |
pro |
Diphthongus |
|
Diptongus |
||
|
Sphęra |
|
Spęra |
Fœde quoq; erratur a noſtris, ubi t & d, uelut aſpiratas pronuntiant, ut
|
Amath |
|
|
Amat |
Caputh |
pro |
Caput |
||
Aputh |
|
Apud |
At innumera penè ſunt huius generis uitia, quę bonarum literarum candidatis, & pręceptorum diligentiæ emendanda relinquimus.
DE SENTENTIARVM PVNCTIS.
NEQVE exigua orthographiæ pars, in ſcriptura recte diſtinguenda conſiſtere uidetur. Proinde de clauſularum diſtinctionibus paucula annotaſſe non fuerit ſuperuacaneum. Puncta ergo ſiue notæ, quibus in ſcribendo utuntur eruditi, noſtris dicuntur, {n. p.}
Subdiſtinctio |
Gręcis |
Comma |
Media diſtinctio |
Colon |
|
Plena ac ꝑfecta diſtinctio |
Periodus. |
Subdiſtinctio ſeu comma, eſt ſilentij nota, qua pronunciationis terminus, ſenſu manente, ita ſuſpenditur, ut quod ſequitur continuo ſuccedere debeat, notatur autem puncto deorſum caudato, ut
Vtendum eſt ætate, cito pede pręterit ætas:
Nec bona tam ſequitur, q̱̃ bona prima fuit.
Hac item nota diſtinguntur orationū ſingulę partes, ut
Grammaticus, rhetor, geometres, pictor, aliptes
Gręculus eſuriens in cœlum, iuſſeris, ibit.
Media diſtinctio ſeu colon, eſt ubi tantum ferè de ſētentia reſtat, quantum iam dictum eſt, & eſt perfecta periodi pars, notaturq; duobus punctis, ut Quemadmodum horologij umbram progreſſam ſentimus, progredientem non cernimus, & fruticem aut herbam creuiſſe apparet, creſcere autem nulli cernitur: ita & ingeniorum profectus, quoniam minutis conſtat auctibus, ex interuallo ſentitur.
Plena diſtinctio, quæ & periodus dicitur, ponitur poſt perfectam ſententiā: quę & puncto plano notat̕, ut
Dic mihi muſa uirum captæ poſt tempora Troiæ:
Qui mores hominum multorum uidit & urbes.
Huc annumerari ſolent,
|
Parentheſis |
Interrogatio |
Parentheſis eſt ſententia duabus ſemilunulis incluſa, qua remota, ſermo tamen manet integer, ut
Princeps (quia bella miniantur Hoſtes) militibus urbes pręmunit & armis.
Interrogatio ſignatur duobus punctis, at ſuperiore ſurſum caudato, ut
Et quę tanta fuit Romam tibi cauſa uidendi? {n. p.}
DE ETYMOLOGIA
ETYMOLOGIA uerſatur in primis circa inueſtigandas dictionum origenes, ut num cœlebs dicatur quaſi cœleſtem uitam agens: num lepus quaſi leuipes. Cęterum etymologia, quatenus nos hoc loco de ea diſſerimus, eſt ratio cognoſcendi caſuum diſcrimina, ut fortis, fortiter, lego, legit. Cicero notationem ſeu ueriloquium uocat. Componitur autem ab ἔτυμοσ uerus, & λόγοσ ſermo.
DE PARTIBVS ORATIONIS.
Partes orationis ſunt octo.
|
Nomen |
|
Aduerbium |
Pronomen |
Coniunctio |
||
Verbum |
Prępoſitio |
||
|
Participium |
|
Interiectio |
DE NOMINE.
NOMEN eſt pars orationis, quę rem ſignificat ſine nulla temporis aut perſonæ differentia.
Nomen dupliciter dicitur |
|
Subſtantiuum |
|
|
Adiectiuum |
Subſtantiuum eſt, quod nihil addi poſtulat ad eius ſignificationem exprimendam.
Eſt autem ſubſtantiuum duplex. |
|
Appellatiuum |
|
|
Proprium |
Appellatiuum eſt, quod rem multis communem ſignificat, ut {C}
|
Homo |
|
Iuſtitia |
Lapis |
Bonitas |
Proprium eſt, quod rem uni indiuiduo propriam ſignificat, ut
|
Ieſus |
|
Londinum |
Maria |
Thameſis |
Proprij nominis tria ſunt genera. Pręnomen, quod uel differentiæ cauſa, uel ueteri ritu pręponitur, ut
|
Lucius |
|
Aulus |
Publius |
Marcus |
Nomen, quod ſuū eſt cuiq;, ut
|
Petrus |
|
Cato |
Paulus |
Tullius |
Cognomen, quod uel a cognatione impoſitum eſt, ut
|
Gracchus |
|
Scipio |
Fabius |
Cicero |
Vel ab euentu aliquo, ut
|
Affricanus |
Macedonicus |
|
|
Germanicus |
Adiectiuum eſt, quod ſubſtantiuo indiget, cui in oratione adhęreat, ut
|
Piger |
|
Candidus |
Alacris |
Clemens |
Adiuctiuum eſt duplex.
|
Commune |
Proprium |
Commune eſt, quod affectionem multis communem ſignificat, ut
|
Bonus |
|
Solers |
Malus |
Satur |
Proprium eſt, quod affectionem uni indiuiduo peculiarem ſignificat, ut
|
Gradiuus, Marti |
Quirinus, Romulo |
{n. p.}
DE ACCIDENTIBVS NOMINI.
Nomini accidunt ſeptem.
|
Species |
|
Genus |
Figura |
Declinatio |
||
|
Numerus |
|
Comparatio |
|
Caſus |
|
|
DE SPECIE.
Species nominum eſt duplex.
|
Primitiua, quę aliunde non trahitur. |
Deriuatiua, quę aliunde formatur. |
Primitiuę ſubijciuntur hęc quę ſequūntur, & huiuſmodi.
Collectiuum ſcilicet, quod ſingulari numero multitudinem ſignificat, ut
|
Concio |
|
Plebs |
Cętus |
Turba |
Facticium, quod a ſono fingitur, ut
|
Sibilus |
|
Stridor |
Tintinnabulum |
Clangor |
Interrogatiuum, ut
|
Quis |
|
Quantus |
Vter |
Quot |
||
|
Qualis |
|
Nunquis. |
Quę aliquando migrant in infinita, aliquando in relatiua.
Redditiuum, quod interrogatiuo reſpondet, ut
|
Talis |
Tantus |
|
|
Tot |
Numerale, cuius ſpecies hę numerantur.
Cardinale, a quo ceu a fonte alij numeri dimanāt, ut
|
Vnus |
|
Tres |
Duo |
Quatuor |
Ordinale, ut
|
Primus |
|
Tertius |
Secundus |
Quartus |
{C. ii.}
Diſtribuitiuum, ut
|
Singuli |
|
Terni |
Bini |
Quaterni |
Partitiuum, quod ſignificat uel multa ſingulatim, ut
|
Quiſq; |
|
Vterq; |
Vnuſquiſq; |
Neuter |
Vel unū è multis, ut
|
Alter |
|
Cętera |
Aliquis |
Reliquus |
Vniuerſale, ut
|
Omins |
|
Nullus |
Cunctus |
Nemo |
Particulare, ut
|
Aliquis |
|
Vllus |
Quiſq̱̃ |
Quidam |
Deriuatiua autem has ſpecies ſubiectas habet.
Nimirum uerbale, ut
|
Lectio |
|
Auditus |
Litura |
Aratrum |
Patrium, ut
|
Eboracenſis |
|
Oxonienſis |
Londinenſis |
Etonenſis |
Gentile, ut
|
Gręcus |
|
Hebręus |
Latinus |
Anglus |
Patronymicum, quod uel a patre, uel ab alia quapiam ſuæ familiæ perſona, deriuatur, ut
|
Aeacides, filius uel nepos Aeaci. |
Nerine, filia uel neptis Nerei. |
|
|
Latoides, filius Latonæ. |
|
Menelais, uxor Menelai. |
Diminutiuum, ut
|
Regulus |
|
Maiuſculus |
Popellus |
Minuſculus |
Poſſeſſiuum, ut
|
Herilis |
|
Regius |
Seruilis |
Paternus |
Materiale, ut
|
Faginus |
|
Gemmeus |
Lapideus |
Aureus |
Locale, ut
|
Hortenſis |
|
Marinus |
Agreſtis |
Montanus |
{n. p.}
Aduerbiale, ut
|
Heſternus |
|
Craſtinus |
Hodiernus |
Clandeſtinus |
Participiale, ut
|
Amandus |
Docendus |
Et quę in lis exeūt, ut
|
Fictilis |
|
Flexilis |
Coctilis |
Penſilis |
DE FIGVRA.
Figura, aut eſt ſimplex, ut iuſtus: aut compoſita, ut iniuſtus. Sunt qui addunt & decompoſitam, ut irreparabilis.
DE NVMERO.
Numeri ſunt duo.
Singularis, de uno, ut pater.
Pluralis, de pluribus, ut Patres.
DE CASV.
Caſus ſunt ſex.
Nominatiuus, qui & rectus dicitur, eſt prima uox, qua rem aliquam nominamus.
Genitiuus, qui ſignificat cuius ſit res quępiam. Atq; hic patrius, gignendi, aut interrogandi caſus dici ſolet.
Datiuus, ſiue dandi caſus dicitur, quo quid cuipiam attribuimus. Sub hac uoce octauum etiam caſum comprehenderunt, ut, It clamor cœlo, id eſt, in cœlum.
Accuſatiuus, qui & incuſatiuus uel cauſatiuus dici poteſt, qui uerbum ſequitur, ut, Amo patrem.
Vocatiuus, quem & ſalutatorium uocant, uocandis compellendiſue perſonis accomodatur.
Ablatiuus, quo quippiam ab aliquo auferri ſignificamus. Hic ſextus atq; latinus caſus appellatur, nempe quod latinorum ſit proprius. {C. iii.}
DE GENERE.
Genus eſt ſexus diſcretio. Et ſunt genera numero ſeptē.
|
Maſculinum, cuius nota eſt, hic. |
Fœmininum, hæc. |
|
Neutrum, hoc. |
|
Commune, hic & hæc. |
|
Commune trium, hic, hæc, & hoc. |
|
Dubium, hic uel hæc. |
|
Epicœnum ſeu promiſcuum, cum ſub una generis nota, utrumq; ſexum complectimur, ut hic anſer, hæc aquila. |
Vt autem genera nominum adamuſſim calleas, hi ſequentes canones tibi ſumma diligentia imbibendi ſunt: quos & Guilielmo Lilio acceptos referre debes.
REGVLAE GENERALES PROPRIORVM.
PROPRIA quæ maribus tribuŭtur, maſcula dicas, Vt ſunt diuorum, Mars, Bacchus, Apollo. Virorum Vt Cato, Vergilius. Fluuiorum, ut Tybris, Orontes. Menſium, ut October. Ventorum, ut Lybs, Notus, Auſter.
Propria fœmineum referentia nomina ſexum.
Fœmineo generi tribuuntur: ſiue dearum
Sunt, ut Iuno, Venus. Mulierum ceu Anna, Philotis.
Vrbium, ut Elis, Opus. Regionum, ut Gręcia, Perſis.
Inſulę item nomen, ceu Creta, Britannia, Cyprus.
Excipienda tamen quædam ſunt urbium, ut iſta
Maſcula, Sulmo, Agragas. Quędam neutralia, ut Argos,
Tybur, Pręneſte, & genus Anxio quod dat utrumq; {n. p.}
REGVLAE GENERALES APPELLATIVORVM.
Appellatiua arborum erunt muliebria, ut alnus,
Cupreßus, cedrus. Mas ſpinus, mas oleaſter.
Et ſunt neutra, ſiler, ſuber, thus, robur, acerq́;.
EPICOENA.
Sunt etiam uolucrum, ceu paßer, hirundo. Ferarum,
Vt tygris, uulpes: & Piſcium, ut ostrea, cœtus:
Dicta epicœna, quibus uox ipſa genus feret aptum.
Attamen ex cunctis, quę diximus ante, notandum
Omne quod exit in um, ſeu gręcum, ſiue latinum,
Eße genus neutrum. Sic inuariabile nomen.
Sed nunc de reliquis, quę appellatiua uocantur,
Aut quę ſunt tanq̱̃ appellatiua, ordine dicam.
Nam genus his ſemper dignoſcitur ex genitiuo,
Infra ut monstrabit ſpecialis regula triplex.
PRIMA REGVLA SPECIALIS.
Nomen non creſcens genitiuo, ceu caro carnis,
Capra caprę, nubes nubis, genus eſt muliebre.
Quoniam Lilius noſter genus nominum appellatiuorū ex genitiuo dignoſcendū docet, admonendi hoc loco ſunt pueri, hanc primam regulam eſſe omnium nominum appellatiuorum, non creſcentium in genitiuo.
Cuius generis ſunt omnia primę & quartæ inflexionis, ut & ſecundæ etiam, præter paucula quædam, quę infra in tertia regula excepta reperies. Pertinent etiam ad hanc claſſem, pleraq; tertiæ declinationis, cuiuſmodi ſunt, {n. p.}
|
Labes labis |
|
Mater matris |
Peſtis peſtis |
Cubile cubilis |
||
|
Vis gtō uis |
|
Caro carnis |
MASCVLINA.
Maſcula nomina in a, dicuntur multa uirorum,
Vt ſcriba aßecla, ſcurra, & rabula, lixa, laniſta,
Maſcula græcorum, quot declinatio prima
Fundit in as, & in es, & ab illis quot per a fiunt,
Vt ſatrapas ſatrapa, athletes athleta. Leguntur
Maſcula item uerres, natalis, aqualis: ab aße
Nata, ut centußis. Coniuge lienis, & orbis,
Callis, caulis, follis, collis, menſis, & enſis,
Fuſtis, funis, panis, penis, crinis, & ignis,
Caßis, faſcis, torris, ſentis, piſcis, & unguis,
Et uermis, uectis, poſtis, ſocietur & axis.
Mascula in er, ceu uenter. In os, uel us, ut logos, annus.
Fœminei generis ſunt mater, humus, domus, aluus,
Et colus, & quartæ pro fructu ficus, acusq;,
Porticus, atq; tribus, ſocrus, nurus, & manus, idus,
Huc anus addenda eſt, huc mystica uannus Iacchi.
His iungas os in us, uertentia græca, papyrus,
Antidotus, coſtus, diphthongus, byßus, abyßus,
Cryſtallus, ſynodus, ſaphirus, eremus, & arctus,
Cum multis alijs, quæ nunc perſcribere longum eſt.
NEVTRA.
Neutrum nomen in e ſi gignit is, ut mare, rete.
Et quot in on, uel in um, fiunt, ut barbiton, ouum.
Est neutrum hippomanes genus, & neutrum cacoethes,
Et uirus pelagus: neutrum modo, mas modo uulgus. {n. p.}
DVBIA.
Incerti generis ſunt, talpa, & dama, canalis,
Halcyonis, finis, clunis, reſtis, penus, amnis,
Pampinus & corbis, linter, torquis, ſpecus, anguis.
Pro fructu ficus fici dans, atq; phaſelus,
Lecythus, ac atomus, groſſus, pharus, & paradiſus.
COMMVNIA.
Compoſitum a uerbo dans a, commune duorum eſt,
Graiugena a gigno, agricola a colo, id aduena monſtrat
A uenio: adde ſenex, auriga, & uerna, ſodalis,
Vates, extorris, patruelis, perq; duellis,
Affinis, iuuenis, teſtis, ciuis, canis, hostis.
SECVNDA REGVLA SPECIALIS.
Nomen creſcentis penultima ſi genitiui
Syllaba acuta ſonat, uelut hęc, pietas pietatis,
Virtus uirtutis, monſtrant, genus eſt muliebre.
Huc ſpectant quę acuunt penultimam genitiui creſcentis, qualia ſunt omnia quintæ inflectionis, pręter fides. Omnia item monoſyllaba, pręter uis. Reliqua omnia ſunt tertiæ declinationis, ut ſunt omnia deſinentia
|
|
C |
|
|
Halec halécis |
|
|
|
|
|
|
|
Delphin |
|
|
|
|
N |
|
|
Titan |
|
nis |
In |
|
|
ut |
|
Infans |
|
antis |
|
|
Ans |
|
|
Quadrans |
|
|
|
|
Ens |
|
|
Continens |
|
entis |
|
|
|
|
|
Triens |
|
|
|
|
Vns |
|
|
Decuns decuntis |
|
|
{D}
In er quę græcis per ir ſcribuntur, ut
|
Crater |
|
êris. |
|
Character |
|
|
Latina in er, ad tertiam regulam pertinent, quare mulier haud recte in hac claſſe collocatur.
|
|
Inx |
|
Syrinx ingis |
|
|
|
|
|
Anx |
|
Phalanx angis |
|
|
|
|
|
|
|
|
Deunx |
uncis. |
|
In |
|
Vnx |
ut |
|
Septunx |
|
|
|
|
|
|
|
Effrons |
ontis |
|
|
|
Ons |
|
|
Bifrons |
|
|
|
|
|
|
|
Cohors |
ortis |
|
|
|
Ors |
|
|
Conſors |
|
|
Pręterea in o latina, quę ônis & ênis habēt in genitiuo,
|
|
Lectio |
|
ônis |
ut |
|
Ligo |
|
|
|
|
Anio |
|
ênis |
Pręter pauca gentilia, quę ad tertiam regulā pertinent,
|
|
Macedo |
|
|
|
|
Brito |
|
|
ut |
|
Saxo |
|
ǒnis |
|
|
Vangio |
|
|
|
|
Lingo |
|
|
In al neutra ſunt, ut
|
Vectigal |
|
âlis |
Cetera in l ſunt tertiæ |
|
Animal |
|
|
regulę. |
In En, quę ênis habent in genitiuo, ut
|
Lien |
|
ênis |
Cetera ſunt tertiæ |
|
Siren |
|
|
regulæ. |
In ων græca, que retinent ω in genitiuo, ut
|
Damon |
|
ωnis |
|
|
Ladon |
|
|
|
Quędam uariant, ut {n. p.}
|
Orion |
|
|
Cętera ſunt tertię |
|
Edon |
|
ônis ǒnis |
regulæ |
|
Egeon |
|
|
|
In Ar, ut
|
|
|
|
|
|
Iubar |
|
|
|
Laquear |
|
|
|
|
Nectar |
|
ǎris |
|
Exemplar |
|
âris |
pręter |
|
Arar |
|
|
|
Calcar |
|
|
|
|
Hepar |
|
ǎtis |
In Or latina, ut
|
Timor |
|
ôris |
|
Soror |
|
|
|
|
Arbor |
|
|
|
|
|
|
|
|
Marmor |
|
|
|
Rhetor |
|
|
Pręt̓ |
|
Aequor |
|
ǒris & gręca q̄dā |
|
Hector |
|
ǒris |
|
|
Ador |
|
|
|
Neſtor |
|
|
|
|
Memor |
|
|
|
|
|
|
In As latina, ut
|
Maieſtas |
|
âtis. |
|
|
Anas, ǎtis |
|
|
|
Lenitas |
|
|
preter |
|
& gręca quędam |
|
|
|
|
|
|
|
|
Lampas |
|
|
|
|
|
|
|
|
Monas |
|
ǎdis |
In Es, ut
|
Quies |
|
|
|
Hęres |
|
êdis |
|
Magnes |
|
êtis |
|
Merces |
|
|
|
Locuples |
|
|
|
Meridies |
|
diêi |
Et gręca, quorum genitiuus exit in êtis, ut
|
Lebes |
|
êtis |
Cętera ſunt tertiæ regulæ. |
|
Tapes |
|
|
|
In Is, quæ faciunt îtis in genitiuo, gentilia, ut
Samnis | îtis | Salamis | înis |
Quiris | Trachis | ||
Pſophis | îdis |
Semis eſſis. |
|
Crenis |
Cętera ſunt tertiæ regulæ. {D. ii.}
In Os, ut
|
Cuſtos |
ôdis |
pręter |
Cōpos |
ǒtis |
|
Rhinoceros |
ôtis |
|
Impos |
|
In Vs, que in genitiuo ûtis, ûdis, & ûris, faciunt, ut
|
Salus, ûtis |
|
|
Palus, ûdis |
pręter Pecus pecǔdis |
|
Tellus, ûris |
|
In Ax, ut
|
Limax |
|
|
|
Abax |
|
|
|
Fornax |
|
|
|
Smilax |
|
|
|
Thorax |
|
âcis. pręter |
|
Dropax |
|
ǎcis |
|
Bibax |
|
|
|
Storax |
|
|
|
Nugax |
|
|
|
Styrax |
|
|
Et gentilia quędam, ut
|
Pharnax |
ǎcis |
|
Candax |
Syphax autem uariat, âcis, uel ǎcis
In Ex, ut |
Veruex, êcis |
|
Compoſita a lex, |
|
Vibex, îcis |
|
Exlex, êgis. |
Cętera ſunt tertiæ regulæ.
|
Lodix |
|
Et uerbalia in trix, ut |
|
|
Hiſtrix |
|
Victrix |
îcis |
In Ix, ut |
Phænix |
îcis |
Nutrix |
|
|
Pernix |
|
Cætera ſunt |
|
|
Fœlix |
|
tertiæ regulæ |
|
|
|
|
|
In Yx, ut
|
Bombyx, ŷcis |
|
Bebryx tamen uariat ŷcis,y̌cis. Cętera ſūt tertię regulę. |
In Ox, ut
|
Celox |
|
|
|
|
Velox |
|
ôcis. |
preter Cappadox, ǒcis. |
In Vx, ut Pollux, ûcis. Cætera ſunt tertiæ regulæ.
In S gręca, præcedente p, ut
|
Hydrops |
|
ôpis |
|
Cyclops |
|
|
|
Conops |
|
ôpis |
|
Cercops |
|
|
Cętera ſunt tertię regulæ. {n. p.}
MASCVLINA.
Maſcula dicuntur monoſyllaba nomina quædam,
Sal, ſol, ren, & ſplen, car, ſer, uir, uas uadis, as, mas,
Bes, cres, pres, & pes, glis gliris, habens genitiuo,
Mos, flos, ros, & tros, mus, dens, mons, pons, ſimul & fons
Seps pro ſerpente, gryps, thrax, rex, grex gregis, & phryx.
Maſcula ſunt etiam polyſyllaba in n, ut Acarnan,
Lichen, & delphin. Et in o ſignantia corpus,
Vt leo, curculio, ſic ſenio, ternio, ſermo.
Maſcula in er, or, & os, ceu crater, conditor, heros,
Sic torrens, nefrens, oriens, cum pluribus in dens,
Quale bidens, quando pro inſtrumento reperitur.
Adde gigas, elephas, adamas, garamasq;, tapesq;,
Atq; lebes, cures, magnes, unumꝙ meridies,
Nomen quintæ, & quæ componuntur ab aße,
Vt dodrans, ſemis. Iungantur maſcula, ſamnis,
Hydrops, nycticorax, thorax, & maſcula ueruex,
Phoenix, & bombix, pro uermiculo. Attamen ex his
Sunt muliebre genus, ſiren, mulier, ſoror, uxor.
NEVTRA.
Sunt neutralia & hęc monoſyllaba nomina mel, ſel,
Lac, far, uer, cor, æs, uas uaſis, os oſſis & oris,
Rus, thus, ius, crus, pus. Et in al polyſyllaba, in arq;,
Vt capital, laquear. Neutrum halec, & muliebre.
DVBIA.
Sunt dubia hæc, python, ſcrobs, ſerpens, bubo, rudens, grus,
Perdix, linx, limax, ſtirps pro trunco, pedis & calx,
Adde dies, numero tantum mas eſto ſecundo.
COMMVNIA.
Sunt commune parens, autor, infans, adoleſcens,
Dux, illex, hæres, exlex: a fronte creata,
Vs bifrons, cuſtos, bos, fur, ſus, atq; ſacerdos. {D. iii.}
TERTIA & ultima regula ſpecialis.
Nomen creſcentis, penultima ſi genitiui
Sit grauis, ut ſanguis, genitiuo ſanguinis, eſt mas
HAEC contra penultimā genitiui grauāt. Cuius generis ſunt paucula quædā ſecūdæ inflexionis, uidelicet.
|
Socer, |
|
|
|
|
|||||||||||
|
Gener, |
|
Compoſita a uir, |
|
Leuir |
|||||||||||
|
Puer, |
ěri, |
|
|
Triumuir, |
|||||||||||
|
Adulter, |
|
|
|
Decemuir, ěri |
|||||||||||
|
Præſbiter, uox eccleſiaſtica. |
|
Centumuir, |
|||||||||||||
|
Armiger |
|
a Fero |
|
Caducifer |
|
ěri |
|
||||||||
a Gero |
Claudiger |
ěri, |
|
|
Lucifer |
|
|
|||||||||
|
& adiectiua |
|
|
Tener, |
|
ěri, |
|
|||||||||
|
quędam |
|
|
Satur, |
|
ǔri, |
|
|
|
A |
|
|
Poema |
ǎtis |
|
|
|
|
|
Dogma |
|
In |
|
Yr |
|
|
Martyr |
y̌ris |
|
|
Vr |
ut |
|
Augur |
ǔris |
|
|
|
|
|
Murmur |
|
|
|
T |
|
|
Caput |
pitis |
|
|
|
|
|
Occiput |
|
Præterea nonnulla in
O |
|
Imago |
|
Or |
|
Arbor |
|
ǒris |
|
|
Ordo |
inis |
|
|
Aeginor |
|
|
L |
|
Hannibal |
|
as |
|
Chilias |
|
chiliâdis |
|
|
Conſul |
lis |
|
|
Anas |
|
anâtis |
ut |
|
Mugil |
|
|
|
|
|
|
|
|
Tibicen |
|
Es |
|
Fomes |
|
itis |
In en |
|
Carmen |
inis |
|
|
Limes |
|
|
|
|
Canon |
|
In is |
|
Lapis |
|
idis |
On |
|
Dæmon |
onis |
|
|
Pollis |
|
inis |
{n. p.}
Ar |
|
Iubar |
|
ǎris |
Er |
|
Puer |
|
ěri |
|
||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
Nectar |
|
|
|
|
Anſer |
|
ěris |
|
||||||||||||||||||||||||||||||
S. pręeūte |
|
Princeps |
|
cipis |
|
os |
|
Cōpos |
|
ǒtis |
||||||||||||||||||||||||||||||
conſonāte |
|
Hyems |
|
ěmis |
|
|
|
Impos |
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||
In Vs ut |
|
Corpus |
|
ǒris |
|
Ax |
|
Abax |
|
ǎcis |
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
|
Vellus |
|
ěris |
|
|
|
Storax |
|
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||
Ex |
|
Index |
|
icis |
Ix |
|
Fornix |
|
icis |
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||
|
|
Vindex |
|
|
|
|
Calix |
|
|
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||
Ox |
|
Precox |
|
ǒcis |
Vx |
|
Coniux |
|
ǔgis |
|
|
|||||||||||||||||||||||||||||
|
|
Cappadox |
|
|
|
|
Redux, |
|
ǔcis |
|
|
FOEMININA.
Fœminei generis ſit hyperdiſſyllabon in do,
Quod dinis: atq; in go, quod dat ginis in genitiuo.
Id tibi dulcedo faciens dulcedinis, idq;
Monſtrat compago compaginis. A dijce uirgo,
Grando, fides, compes, teges, & ſeges, arbor, hyemſq;,
Sic Bacchar, ſindon gorgon, icon & amaɀon.
Græcula in as uel in is finita, ut lampas, iaſpis,
Caßis, cuſpis: in us uox una pecus, pecudis dans.
His forfex, pellex, carex, ſimulatq; ſuppellex,
Appendix, hiſtrix, coxendix, adde filixq;.
NEVTRA.
Eſt neutrale genus, ſignans rem non animatam
Nomen in a, ut problema: en, ut omen: ar, ut iubar: ur dans,
Vt iecur, us ut onus: put ut occiput. Attamen ex his
Maſcula ſunt pecten, furfur. Sunt neutra cadauer,
Verber, iter, ſuber, pro fungo tuber, & uber,
Gingiber, & laſer, cicer, & piper, atq; papauer,
Et ſiſer, atq; ſiler. Neutra æquor, marmor, adorq;, {n. p.}
Atq; pecus, quando pecoris facit in genitiuo.
DVBIA.
Sunt dubij generis cardo, margo, cinis, obex,
Puluis, adeps, forceps, pumex, ramex, anas, imbrex,
Adde culix, natrix, & onyx cum prole, ſilexq;,
Quamuis hæc melius uult maſcula dicier uſus.
COMMVNIA.
Communis generis ſunt iſta, uigil, pugil, exul,
Præſul, homo, nemo, martyr, ligur, augur, & archas,
Antiſtes, miles, pedes, interpres, comes, hoſpes,
Sic ales, præſes, princeps, auceps, eques, obſes,
Atq; alia a uerbis, quæ nomina multa creantur,
Vt coniux, index, uindex, opifex, & aruſpex.
REGVLA adiectiuorum generalis.
Adiectiua unam duntaxat habentia uocem,
Vt fœlix, audax, uoce eſt genus omne ſub una.
Sub gemina ſi uoce cadant, uelut omnis & omne,
Vox commune duum prior eſt, uox altera neutrum.
At ſi tres uariant uoces, ſacer, ut ſacra, ſacrum,
Vox prima est mas, altera fœmina, tertia neutrum.
At ſunt que flexu prope ſubstantiua uocares,
Adiectiua tamen natura uſuq; reperta,
Talia ſunt pauper, puber, cum degener, uber,
Et diues, locuples, ſoſpes, comes, atq; ſuperſtes,
Cum paucis alijs quę lectio iuſta docebit.
Hæc proprium quendam ſibi flexum aſciſcere gaudent,
Campester, uolucer, celiber, celer, atq; ſaluber,
Iunge pedeſter, equeſter, & acer, iunge paluſter,
Ac alacer ſylueſter. At hęc tu ſic uariabis
Hic celer, hęc celeris, neutro hoc celere. Aut aliter, ſic
Hic atq; hæc celeris, rurſum hoc celere eſt tibi neutrum.
Sunt quæ deficiunt genere, adiectiua notanda,
De quibus atq; alijs alibi tibi mentio fiet. {n. p.}
DE DECLINATIONE.
DEclinatio eſt uariatio dictionis per caſus. Sunt autem declinationes numero quinq;.
PRIMA DECLINATIO.
Prima declinatio complectitur quatuor terminationes.
|
A |
|
|
Menſa |
|
As |
ut |
|
Aeneas |
|
Es |
|
|
Anchiſes |
|
E |
|
|
Penelope |
Porro græca ſunt omnia, quæ in
|
As |
|
|
|
|
Thomas |
|
Es |
|
finiuntur. |
ut |
|
Ioannes |
|
E |
|
|
|
|
Phebe |
Sunt & qui huc addunt hebræa quædam in am, ut
|
Adam Adæ |
|
Abraham, Abrahę, Quæ tamen melius ad latinorum |
formam redacta, ad hunc modum inflectas.
|
Adamus Adami |
|
Abrahamus Abrahami |
As accuſatiuum in an facit, ut
|
Aeneas |
|
uocatiuum in a, ut |
|
Aeneas |
|
Aenean |
|
|
|
Aenea |
Es accuſatiuo en ſumit, ut
|
Anchiſes |
|
uctō & abltō e uel a, ut |
|
Anchiſe, uel |
|
Anchiſen |
|
|
|
Anchiſa |
E genitiuum in es mittit, datiuum in e, accuſatiuū in en, uocatiuum & ablatiuum in e, ut
|
Penelope |
|
Penelopen |
|
Penelopes |
|
Penelope |
|
Penelope |
|
Penelope |
Familias in genituiuo nominum latinorum interdum reperitur {E} ad græcorum imitationem, ut
|
Pater familias |
|
Filius familias &c. Id quod ueteres obſeruabāt |
in multis aliis. Ennius.
Dux ipſe uias. Liuius Andronicus
Mercurius, cumq; eo filius latonas. Sic Neuius
Filij terras, pro terræ. Vergilius.
Nec auras, nec ſonitus memor.
Aulai & pictai, & id genus alia, priſcis relinquito.
Genitiuus pluralis interdum ſyncopen admittit, ut
|
Aneadûm |
|
pro |
|
Aeneadarum |
|
Graiugenûm |
|
|
|
Graiugenarū |
Hæc datiuos & ablatiuos plurales mittunt in abus.
|
Dea |
|
|
Equa |
|
Mula |
|
|
Liberta. Hæc tam in is q̱̃ abus. |
|
Filia |
|
is uel abus. |
|
|
Nata |
|
|
SECVNDA DECLINATIO.
Secundæ declinationis terminationes ſunt.
|
Er |
|
|
Aper |
|
Ir |
|
|
Vir |
|
Vr |
ut |
|
Satur |
|
Vs |
|
|
Dominus |
|
Vm |
|
|
Templum. |
Et Græcorum.
|
Os |
|
|
Delos |
|
On |
ut |
|
Ilion |
|
Eus |
|
|
Orpheus |
Attica in os genitiuum in o mittunt, accuſatiuū in on, ut
Androgeos |
|
accuſatiuo Androgeon. |
Androgeo |
|
|
Quędam gręca cōtracta in us, uocatiuū formant in u, ut, {n. p.}
|
Panthus |
o |
|
Panthu |
|
Oedipus |
|
|
Oedipu |
Notabis & latina quædam tam in us q̱̃ in e mittere uocatiuum ſingularem, ut,
|
Agnus |
|
Fluuius |
|
Vulgus |
|
Chorus |
|
Lucus |
|
Populus, pro natione. |
Eus, genitiuum format in ei uel eos, datiuum in ei, accuſatiuum in ea, uocatiuū in eu, ut
|
Orpheus |
|
Orphea. Ouidius Orpheon |
|
Orphei, uel orpheos |
|
Orpheu |
|
Orphei |
|
Orpheo |
Notandæ ſunt deniq; ſyncopationes illæ.
|
Deûm |
|
pro |
|
Deorum |
|
Virûm |
|
|
|
Virorum |
Item anomala illa in ambobus & duobus: ut & in ambo & duo, quas duas uoces poetæ etiam in accuſatiuo maſculino uſurpant, Vergilius.
Si duo præterea tales Idea tutiſſet
Terra uiros. Horatius
Ne uos titillet gloria, iureiurādo obſtringā ambo.
TERTIA DECLINATIO.
Tertia declinatio admodum uaria eſt: cuius difficiliores dumtaxat caſus hoc loco attingemus.
Quidam accuſatiui flectuntur tantum in im, ut
|
Vim |
|
|
|
Maguderim |
|
|
|
Rauim |
|
|
|
Amuſsim |
|
ut & quidā fluuiorum |
|
Tuſsim |
|
|
|
Charibdim |
|
accuſatiui, ut |
|
Sitim |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Tibrim |
|
|
|
|
|
|
|
Ararim |
|
|
|
|
{E. ii.}
Quędam accuſatiuos flectunt in im & in em, ut
|
Buris |
|
Turris |
|
Peluis |
|
Reſtis |
|
Clauis |
|
Febris |
|
Securis |
|
Nauis |
|
Puppis |
|
Bipennis |
|
Torquis |
|
Aqualis |
Ablatiuus regulariter in e deſinit, ut
|
Pectus |
|
abltō |
|
Pectore |
|
Salus |
|
|
|
Salute |
Propria nomina adiectiuis ſimilia, ablatiuos in e mittūt
ut
|
Fœlice |
|
Martiale |
|
Clemente |
|
Iuuenale. &c. |
At neutra deſinentia in al, ar, & e, ablatiuum magna ex parte mittunt in i, ut
|
Vectigal |
|
|
|
Vectigali |
|
Calcar |
|
abltō |
|
Calcari |
|
Mare |
|
|
|
Mari |
Ablatiuus rete a nominatiuo retis eſt, non a nominatiuo rete.
Par cum compoſitis tam e q̱̃ i habet, ut
|
Par |
|
abltō |
|
Pare |
|
uel ri |
|
Compar |
|
|
|
Compare |
|
|
Hæc tamen e retinent.
|
Far |
|
Nectar |
|
Hepar |
|
Gauſape |
|
Iubar |
|
Pręſepe. Vt & hæc propria. |
|
Soracte |
|
|
|
Preneſte |
|
|
|
Reate |
|
|
Feſtorum nomina, quæ tantum pluralia ſunt, genitiuum interdum in orum mittunt, ut
|
Agonalia |
|
gtō |
|
Agonaliorum |
|
Vinalia |
|
|
|
Vinaliorum |
{n. p.}
Interdum autem in ium, ut
|
Floralia |
|
gtō |
|
Floralium |
|
Feralia |
|
|
|
Feralium |
Aliquando uero tam in orum q̱̃ ium, ut
|
Parentalia |
|
gtō |
|
Parentaliorum |
|
uel iū |
|
Saturnalia |
|
|
|
Saturnaliorum |
|
|
Datiuos uero & ablatiuos in bus, ut
|
Saturnalibus |
|
|
|
Bacchanalibus |
|
Pręter quinquatrijs, |
quod iuxta ſecundam declinationem format hos caſus.
Menſium nomina in er & is, ablatiuum, in i ſolum, mittunt, ut
September |
|
abltō |
|
Septembri |
Aprilis |
|
|
|
Aprili |
Quorum accuſatiuus in im tantum deſinit, ijs ablatiuus exit in i, ut
Sitim |
|
abltō |
|
Siti |
Tuſſim |
|
|
|
Tuſſi |
Adiectiua, quę nominatiuum in is uel er, & e neutrum faciunt, ablatiuum mittunt in i ſolum, ut
|
Fortis |
|
|
|
Forti |
|
|
Mollis |
|
abltō |
|
Molli |
|
|
Dulcis |
|
|
|
Dulci. |
Sic |
|
Acer |
|
|
|
|
|
|
Acris |
|
abltō |
|
acri |
|
|
Acre |
|
|
|
|
Licet poetę interdum metri cauſa e pro i uſurpent.
Cętera adiectiua tam in e q̱̃ in i mittunt, ut
|
Capax |
|
abltō |
|
Capace |
|
uel ci |
|
|
Duplex |
|
|
|
Duplice |
|
||
|
|
Pauper |
|
Soſpes |
||||
Pręter |
|
Degener |
|
Hoſpes |
||||
|
|
Vber |
Quę in e tantū faciunt ablatiuū. |
{n. p.}
Comparatiua etiam bifariam faciunt ablatiuum, ut
Melior |
|
abltō |
|
Meliore |
|
uel ri |
Doctior |
|
|
|
Doctiore |
|
|
Similiter & ſubſtantiua quędam, ut
|
Ignis |
|
|
|
Igne |
|
|
|
Amnis |
|
|
|
Amne |
|
|
|
Anguis |
|
|
|
Angue |
|
|
|
Suppellex |
|
Abltō |
|
Supellectile |
|
uel i. |
|
Vnguis |
|
|
|
Vngue |
|
|
|
Vectis |
|
|
|
Vecte |
|
|
Raris autem Ciuis |
Abltō |
|
Ciue uel ciui |
Rarius etiam Arpinas |
|
|
Arpinate uel ti |
Et ſic de cęteris id genus gentilibus. Deniq; ad eundē modum ablatiuos formant, quorum accuſatiui per em, & im fiunt, ut
|
Puppis |
|
abltō |
|
Puppe |
|
uel i |
|
Nauis |
|
|
|
Naue |
|
|
Et uerbalia item in trix, ut
|
Victrix |
|
abltō |
|
Victrice |
|
uel ci |
|
Altrix |
|
|
|
Altrice |
|
|
Neutra quorum ablatiuus ſingularis exit in i tantum, uel in e & i: nominatiuum pluralem mittunt in ia, ut
|
Molli |
|
Mollia |
|
Duplice uel ci |
|
Duplicia. Præter |
|
Vbera |
|
|
|
Plura uel pluria. |
|
|
|
Apluſtra uel apluſtria. Et comparatiua, ut |
||
|
Meliora |
|
Doctiora |
|
Fortiora |
|
Priora |
Ex ablatiuis in i tantum, uel in e & i, fit pluraliter genitiuus in ium, ut
|
Vtili |
|
Vtilium, |
|
Puppe uel pi |
|
Puppium. Præter |
{n. p.}
Comparatiua, ut
|
Maiorum |
|
||
|
Meliorum. Item præter iſta |
|
||
|
Supplicum |
|
Veterum |
|
|
Complicum |
|
Memorum |
|
|
Strigilum |
|
Pugilum |
|
|
Artificum |
|
Inopum |
|
|
Vigilum |
|
|
At plus plurium format. Sunt & quæ ſyncopam aliquando admittunt, cuiuſmodi ſunt.
|
Sapientum |
|
pro |
|
Sapientium |
|
Serpentum |
|
|
|
Serpentium |
Quando nominatiui ſingulares duabus conſonantibus finiuntur, genitiui plurales exeunt in ium, ut
|
Pars |
|
|
|
Partium |
|
|
Vrbs |
|
|
|
Vrbium |
|
|
Falx |
|
Gtō |
|
Falcium |
|
|
Glans |
|
|
|
Glandium |
|
|
Trabs |
|
|
|
Trabium |
|
|
Merx |
|
|
|
Mercium. |
Excipe |
|
Hyemum |
|
|
|
Forcipum |
|
|
Principum |
|
|
|
Inopum |
|
|
Participum |
|
|
|
Cœlibum |
|
|
Munificum |
|
|
|
|
Vbi in nominatiuo & genitiuo ſingularibus reperiuntur pares ſyllabæ, genitiuus pluralis exit in ium, ut
|
Collis |
|
|
|
Collium |
|
|
Menſis |
|
is |
Gtō |
|
Menſium |
|
Auris |
|
|
|
Aurium. Adde iſtis. |
|
|
Litium |
|
|
|
Salium |
|
|
Ditium |
|
|
|
Manium |
|
|
Vitium |
|
|
|
Penatium. |
Excipe tamen {n. p.}
Canum |
|
Iuuenum |
|
|||
Panum |
|
Opum |
|
|||
Vatum |
|
Apum. |
Ad hæc |
|
||
|
As, format aſſium. |
Os, oſſium. |
||||
|
Mas, marium. |
Faux, faucium. |
||||
|
Vas, uadium. |
Mus, murium. |
||||
|
Nox, noctium. |
Caro, carnium |
||||
|
Nix, niuium. |
Cor, cordium. |
Alituum, ab ales aſſumit u. Boum anomalum eſt, ut etiam bobus uel bubus.
Quorum genitiui plurales deſinunt in ium, accuſatiuum formant per es & eis diphthongum, ut
|
Partium |
|
|
Partes |
|
uel eis |
|
Omnium |
|
|
Omnes |
|
|
Græca pleraq;, quando iuxta linguæ ſuæ morem uariantur, genitiuum mittunt in os, ut
|
Titan |
|
|
|
Titanos |
|
Pan |
|
Gtō |
|
Panos |
|
Daphnis |
|
|
|
Daphnidos |
|
Phyllis |
|
|
|
Phyllidos |
Datiuum uero in i breue, ut
|
Titani |
|
Daphnidi |
|
Pani |
|
Phyllidi |
Accuſatiuum in a, niſi ſint neutri generis, ut
|
Pana |
|
Amaryllida |
|
Phyllida |
|
Orphea |
Is tamen & ys per os purum declinata in genitiuo, accuſatiuum faciunt, s nominatiui mutata in n, ut
|
Tethys, tethyos |
|
|
|
Tethyn |
|
Decapolis, hos |
|
Actō |
|
Decapolin |
|
Geneſis, ios |
|
|
|
Geneſin |
|
Metamorphoſis, ios |
|
|
|
Metamorphoſin |
Sunt etiam quę tam m n q̱̃ a deſinunt, ut {n. p.}
|
|
Paris |
|
actō |
|
Parin |
|
& |
|
Parida |
||
|
|
Themis |
|
|
|
Themin |
|
|
|
Themida |
||
a gtīs |
|
Parios, & Paridos |
|
|||||||||
|
|
Themyos, & Themydos |
|
Fœminina in o, genitiuum in us, & accuſatiuum in o mittunt, ut
|
Sappho, ſapphus |
|
|
|
Sappho |
|
|
Manto, mantus |
|
hanc |
|
Manto |
|
|
Clio, clius |
|
|
|
Clio |
|
Vocatiuus nominatiuo magna ex parte ſimilis eſt, in nonnullis tamen a nominatiuo abijcitur s, ut
|
Pallas, Pallantis |
|
|
Palla |
|
Theſeus, Theſeos |
|
|
Theſeu |
|
Phyllis, Phyllidos |
o |
|
Phylli |
|
Tethys, Tethyos |
|
|
Tethy |
|
Alexis, Alexios |
|
|
Alexi |
|
Achilles, Achilleos |
|
|
Achille |
Neutra ſingularia in a, gręca ſunt, ut problema, poema. Quę ueteres iuxta latinam quoq; formam declinabant, addita ſyllaba tum, ut hoc problematum, hoc poematum. Quorum datiui & ablatiui plurales adhuc in frequentiore uſu ſunt, ut problematis, poematis.
QVARTA DECLINATIO.
Quartæ declinationi nihil ferè difficultatis ineſt. Nam duas tantum ſortitur terminationes in recto ſingulari, nempe
|
Vs |
|
ut |
|
Manus |
|
V |
|
|
|
Genu |
V neutrorum eſt ſolum, atq; in ſingulari per omnes uagatur caſus.
Veteres a nominatiuis {F}
|
Anuus |
|
|
|
Anuis |
|
|
|
Tumultus |
|
dixerunt |
|
Tumulti |
|
in genitiuo |
|
Ornatus |
|
|
|
Ornati |
|
Terent. |
Eius anuis cauſa. Idem. Nihil ornati, nihil tumulti.
Datiuus ui habet, & interdum etiam u, ut
|
Fructui |
|
rarius |
|
Fructu |
|
Concubitui |
|
|
|
Concubitu. Vergilius |
Quod neque concubitu indulgent. Currûm autem pro curruum, ſynæreſis eſt, ut in aliis declinationibus fieri ſolet. Ieſus in accuſatiuo Ieſum habet, in reliquis uero caſibus ubiq́Ȝ Ieſu. Hæc datiuum & ablatiuū pluralem in ubus formant.
|
Acus |
|
|
Specus |
|
Lacus |
|
|
Quereus |
|
Artus |
ubus |
|
Partus ubus |
|
Acus |
|
|
Portus |
|
Tribus |
|
|
Veru |
|
Ficus |
|
|
|
Cætera omnia in ibus, ut
|
Fructibus |
|
Manibus |
|
Fœtibus |
|
Motibus |
QVINTA DECLINATIO.
Quinta declinatio genitiuum, datiuum, & ablatiuum pluralem in paucioribus ſortita eſt, quemadmodum infra in heteroclitis fuſius tradetur.
Olim iuxta hanc declinationem flectebantur quędam nomina tertiæ inflexionis, ut plebes, plebei.
Genitiuus huis declinationis olim etiam in es, ij, & e exijt. Cicero. Equites uero daturos illius dies pœnas. Vergilius. Munera lęticiamq; dij. Saluſtius. Vix decima parte die reliqua. {n. p.}
Cæterum pręter iſta quę iam diximus, notabis diligenter ea nomina, quę a grammaticis heteroclita dicūtur. Hæc partim uaria probatorum autorum lectione, partim a ſequentibus regulis diſcere licebit.
DE NOMINIBVS HETEROCLITIS.
QVæ genus aut flexum uariant, quęcunq; nouato Ritu deficiunt, ſuperantue, heteroclita ſunto
VARIANTIA.
Hæc genus ac partim flexum uariantia cernis: Pergamus infelix urbs Troŭ pergama gignit.
Quod, niſi plurali careat, facit ipſa ſuppellex.
Singula fœmineis, neutris, pluralia gaudent.
Dat prior his numerus neutrum genus, alter utrumq;
Raſtrum cum freno, filum ſimulatq; capiſtrum.
Argos item, & cœlum, ſunt ſingula neutra, ſed audi
Maſcula duntaxas cœlos, uocitabis & argos.
Frena ſed & frenos, quo pacto & cętera formant.
Nundinum, & hinc epulum: quibus addito balneum. Et hæc ſunt
Neutra quidem primo, muliebria rite ſecundo.
Balnea plurali, Iuuenalem conſtat habere.
Hæc maribus dantur ſingularia, plurima neutris.
Mænalus, atq; ſacer mons Dindimus, Iſmarus, atq;
Tartara, Taygetus, ſic Tænera, maßica, & altus
Gargarus. At numerus genus his dabit alter utrumq;
Sibilus atq; iocus, locus, & Campanus Auernus.
DEFECTIVA.
Quę ſequitur, manca eſt numero caſuue propago. {F. ii.}
Aptôta
Quæ nullum uariant caſum, ut fas, nil, nihil, inſtar,
Multa & in u ſimul i, ut ſunt hęc cornuq; genuq;.
Sic gummi, frugi, ſic tempe, tot, quot, & omnes
A tribus ad centum numeros, aptôta uocabis.
Monoptôta.
Eſtq; monoptôton nomen cui uox cadit una
Ceu noctu, natu, iußu, iniußu, ſimul aſtu,
Promptu, permiſſu. Plurali legimus aſtus.
Legimus inficias: nam uox ea ſola reperta eſt.
Diptôta.
Sunt diptôta quibus duplex flexura remanſit,
Vt fors forte dabit ſexto, ſpontis quoq; ſponte.
Sic plus pluris habet, repetundarum repetundis.
Iugeris, & ſexto dat iugere. Verbis autem
Verbere. Suppetiæ quarto quoq́; ſuppetias dant.
Tantundem dat tantidem. Simul impetis hoc dat
Impete. Iunge uicem ſexto uice, nec lego plura.
Verberis atq; uicem, ſic plus, cum iungere cunctos
Quatuor hæc numero caſus tenuere ſecundo.
Triptôta.
Treis quibus inflectis caſus, Triptôta uocantur,
Vt precis atq; precem, petit & prece blandus amicam.
Sic opis eſt noſtræ, fer opem, legis, atq́; ope dignus.
At tantum recto frugis caret, & ditionis.
Integra uox uis eſt, niſi deſit forte datiuus.
Omnibus his mutilus numeros prior, integer alter.
Quę referunt, ut qui: quæ percontantur ut ecquis,
Et quæ diſtribuunt, ut nullus, neuter & omnis,
Infinita ſolent his iungi, ut quilibet, alter,
Quinto hæc ſæpe carent caſu, & pronomina, præter {n. p.}
Quatuor hęc infra, noſter, nostras, meus & tu.
Propria cuncta notes, quibus eſt natura coërcens.
Plurima ne fuerint, ut Mars, Cato, Gallia, Roma,
Ida, Tagus, Lelaps, Pernaſus, Bucephaluſq;.
His frumenta dabis, penſa, herbas, uda, metalla.
In quibus, autorum quæ ſint placita, ipſe requiras.
Eſt ubi pluralem retinent hæc, eſt ubi nolunt.
Ordea, farra, forum, mel, mulſum, defruta, thuſq;
Tres tantum ſimiles uoces pluralia ſeruant.
Heſperus & ueſper, pontus, limusq; finimusq́;,
Sic penus & ſanguis, ſic æther, nemo, ſed iſta
Maſcula ſunt, numerum uix excedentia primum.
Singula fœminei generis, pluralia raro.
Pubes, atq; ſalus: ſic talio, cum indole tußis.
Pix, humus, atq́; lues, ſitis & fuga, iunge quietem.
Sic cholera atq; fames, bilisq; ſenecta iuuentus.
Sed tamen hæc, ſoboles, labes, ut & omnia quintæ,
Treis ſimiles caſus plurali ſępe tenebunt.
Excipe res, ſpecies, facies, aciesq;, diesq́;,
Quas uoces numero totas licet eſſe ſecundo.
Iſtis multa ſolent muliebria nectere, ut hæc ſunt,
Stultitia, inuidia, & ſapientia, deſidia atq;
Id genus innumerę uoces, quas lectio præbet,
Quam tibi pręfixam, ceu certum collige filum.
Rarius his numerum quandoq; ſed adde ſecundum.
Nec licet his neutris, numerum deferre ſecundum.
Delicium, ſenium, letum, cœnumq́;, ſalumq;,
Sic barathrum, uirus, uitrum, uiſcumq;, penumq;.
Iuſtitium, nihilum, uer, uas, gluten, ſimul halec,
Adde genu, ſolium, iubar hic ac talia pone, {n. p.}
Quæ tibi, ſi obſerues, occurrent multa legenti.
Maſcula ſunt tantum numero contenta ſecundo,
Manes, maiores, cancelli, liberi, & antes,
Menſes profluuium, lemures, faſti, atq; minores,
Cum genus aßignant natales, adde penates,
Et loca plurali, quales Gabijq́;, Locriq́;,
Et quæcunq; legas paßim ſimilis rationis.
Hæc ſunt fœminei generis, numeriq́; ſecundi,
Exuuiæ, phaleræ, gratesq́;, manubie, & idus,
Antiæ, & induciae, ſimul inſidiæq́;, minæq;,
Excubiæ, nonæ, nugæ, tricæq;, calendæ,
Quiſquiliæ, thermæ cunæ, diræ, exequiæq;,
Feriæ, & inferiæ, ſic primitiæq;, plagæq;
Retia ſignantes, ut ualuæ, diuitiæq;,
Nuptiæ, item & lactes. Addantur Thebæ, & Athenæ,
Quod genus inuenias & nomina plura locorum.
Rarius hæc primo plurali neutra leguntur:
Mœnia cum teſquis, præcordia, lustra ferarum,
Arma, mapalia ſic bellaria, munia, caſtra.
Funus iuſta petit, petit & ſponſalia uirgo.
Roſtra diſertus amat, pueriq; crepundia geſtant,
Infantesq; colunt cunabula, conſulit exta
Augur, & abſoluens ſuperis effata recantat.
Feſta deûm poterunt, ceu bacchanalia iungi.
Quod ſi plura leges, licet hac quoq; claſſe reponas.
REDVNDANTIA.
Hæc quaſi luxuriant, uarias imitantia formas.
Nam genus & uocem uariant tonitrus tonitruq;.
Sic clypeus clypeum, baculus baculum atq; bacillum. {n. p.}
Senſus & hoc ſenſum, tignus tignumq;. Tapetum
Atq; tapete tapes, punctus punctumq́;, Sinapi,
Quod genus immutans fertur ſcelerata ſinapis.
Sinus & hoc ſinum uas lactis, mendaq; mendum.
Viſcus & hoc uiſcum, ſic cornu & flexile cornum,
At Lucanus ait, Cornus tibi cura ſiniſtri.
Euentus ſimul euentum. Sed quid moror iſtis?
Milia doctorum tibi lectio talia prębet.
Sed tibi prætera quædam ſunt græca notanda.
Quæ quarto caſu fœtum peperere latinum.
Nam panther panthera creat, crateraq; crater,
Caſſida caſſis habet, ſed & æther æthera fundit.
Hinc cratera uenit, uenit æthera, ſic caput ipſum
Caßida magna tegit, nec uult panthera domari.
Vertitur his rectus, ſenſus manet & genus unum.
Gibbus & hic gibber, cucumis cucumer, ſtipis & ſtips.
Sic cinis atq; ciner, uomis uomer, ſcobis & ſcobs.
Puluis item puluer, pubis puber. Quibus addes
Quę pariunt or & os, honor, & labor, arbor, odorq;,
His & apes & apis, plebs plebes. Sunt quoq; multa
Accepta a Græcis, geminam referentia formam,
Vt delphin delphinus, & hic elephas elephantus.
Sic congrus conger, meleagrus ſic meleager,
Teucrus item teucer. Dabis huc & cętera cuncta,
Quæ tibi par ratio dederint & lectio caſta.
Hęc ſimul & quarti flexus ſunt atq; ſecundi.
Laurus enim lauri facit & laurus genitiuo.
Sic quercus, pinus, pro fructu & arbore ficus.
His colus atq; penus, cornus quando arbor habetur.
Sic lacus, atq; domus, licet hęc nec ubiq; recurrat.
His quoq; plura leges, quę priſcis iure relinquas. {n. p.}
Et quę luxuriant ſunt adiectiua notanda
Multa. Sed in primis quot & hæc tibi nomina fundunt,
Arma, iugum, neruus, ſomnus, cliuusq;, animusq;,
Et quot limus habet, quot frenum, & cera, bacillum.
A quibus us ſimul is formes, ut inermus inermis.
Rarior ast hilarus, uox eſt hilaris bene nota.
DE COMPARATIONE NOMINVM.
COmparantur nomina, quorum ſignificatio augeri minuiue poteſt.
Gradus comparationis ſunt tres.
Poſitiuus, qui rem ſine exceſſu ſignificat, ut
|
Albus |
|
Probus |
|
Niger |
|
Improbus |
Comparatiuus, qui ſignificationem ſui poſitiui, per aduerbium magis auget, ut
|
Albior |
|
id eſt |
|
Magis albus |
|
Probior |
|
|
|
Magis probus |
Fit autem regulariter a primo poſitiui caſu in i, addita ſyllaba or, ut
ab |
|
Amici |
|
fit |
|
Amicior |
|
|
Pudici |
|
|
|
Pudicior |
Superlatiuus, qui ſupra poſitiuum cum aduerbio ualde ſignificat, ut
|
Doctiſſimus |
|
id eſt |
|
Valde doctus |
|
Iuſtiſſimus |
|
|
|
Valde iuſtus |
Fit autem regulariter a primo poſitiui caſu in i, adiectis ſ & ſimus, ut
a |
|
Candidi |
|
fit |
|
Candidiſſimus |
|
|
Prudenti |
|
|
|
Prudentiſſimus |
Quę uero in r deſinunt, adiecto rimus ſuperlatiuum {n. p.} formant, ut
|
Pulcher |
|
Pulcherrimus |
|
||||
|
Niger |
|
Nigerrimus |
|
||||
|
|
Dextimus |
a |
|
Dexter |
|||
Excipiuntur |
Maturrimus ſiue |
ab antiquo |
||||||
|
Maturiſſimus |
Matur |
Sex iſta in lis ſuperlatiuum formant in limus, nempe
|
Facilis |
|
Facillimus |
|
Docilis |
|
Docillimus |
|
Agilis |
|
Agillimus |
|
Gracilis |
|
Gracillimus |
|
Humilis |
|
Humillimus |
|
Similis |
|
Simillimus |
Quę deriuantur a
|
Dico |
|
Volo |
|
|
Loquor |
|
Facio, |
Ad hūc |
modum comparantur,
Maledicus |
|
|
Magniloquus |
|
|
Maledicentior |
|
a dico |
Magniloquentior |
|
a loq̊r |
MaledicētiſſimꝮ |
|
|
MagniloquētiſſimꝮ |
|
|
Beneuolus |
|
|
Magnificus |
|
|
Beneuolentior |
|
a uolo |
Magnificentior |
|
a facio |
BeneuolētiſſimꝮ |
|
|
MagnificētiſſimꝮ |
|
|
Quoties uocalis pręcedit us finale, comparatio ſit per aduerbia magis & maxime, ut
|
Idoneus |
|
Arduus |
|
Magis idoneus |
|
Magis arduus |
|
Maxime idoneus |
|
Maxime arduus |
Interim acre iudicium adhibendum eſt, ut quę in legendis autoribus raro occurrunt, raro itidem uſurpentur.
Cuiuſmodi ſunt, quę ſequuntur.
|
Aſſiduior |
|
Egregijſſimus |
|
Strenuior |
|
Mirificiſſimus |
|
Pientiſſimus uel |
|
Ipſiſsimus |
{G}
|
Pijſſimus |
|
Exiguiſsimus apud Ouidiū. |
|
Perpetuiſſimus |
|
MultiſsimꝮ apud Ciceronē. |
Comparatio anomala.
|
Bonus |
|
Malus |
|
Magnus |
|
Paruus |
|
Melior |
|
Peior |
|
Maior |
|
Minor |
|
Optimus |
|
Peſsimus |
|
Maximus |
|
Minimus |
|
Multus, plurimus |
|
Vetus |
|
Deterior |
|
Multa, plurima |
|
Veterior |
|
Deterrimus |
|
Multum, plus, plurimū |
|
VeterrimꝮ |
|
ab ātiq̊ deter |
|
Nequâm |
|
Citra |
|
Intra |
|
Infra |
|
Nequior |
|
Citerior |
|
Interior |
|
Inferior |
|
NequiſsimꝮ |
|
Citimus |
|
Intimus |
|
Infimus |
|
Extra |
|
Supra |
|
Poſt |
|
Vltra |
|
Exterior |
|
Superior |
|
Poſterior |
|
Vlterior |
|
Extimus uel |
|
Supremus |
|
Poſtremus |
|
Vltimus |
|
Extremus |
|
uel Sūmus. |
|
|
|
|
|
Prope |
|
Pridem |
|
Diu |
|
Sępe |
|
Propior |
|
Prior |
|
Diutior |
|
Sępius |
|
Proximus |
|
Primus |
|
Diutiſsimus |
|
Sępiſsime |
|
a quo Proximior |
|
|
|
|
|
|
Comparatio defectiua.
|
Inclytus |
|
Meritus |
|
Opimus |
|
Siniſter |
|
InclytiſsimꝮ |
|
MeritiſsimꝮ |
|
Opimior |
|
Siniſterior |
|
Ocyor |
|
Nouus |
|
Iuuenis |
|
Ocyſsimus |
|
Nouiſsimus |
|
Iunior |
|
ab ώϰὺσ |
|
|
|
|
|
Adoleſcens |
|
Senex |
|
Potior |
|
Ante |
|
Adoleſcentior |
|
Senior |
|
Potiſsimus |
|
Anterior |
|
Longinquus |
|
Nuper |
|
Pene |
|
Longinquior |
|
Nuperrimus |
|
Peniſsimus |
{n. p.}
Interdum etiam a ſubſtantiuis ſit comparatio, ſed abuſiue, ut
|
Neronior |
|
|
|
Nerone |
|
Cynędior |
|
a |
|
Cynędo |
|
Punior |
|
|
|
Pœno |
DE PRONOMINE
PRONOMEN eſt pars orationis, qua, in demōſtranda, aut repetenda re aliqua, utimur.
Pronomina ſunt quindecim.
|
Ego |
|
Meus |
|
Tu |
|
Tuus |
|
Sui |
|
Suus |
|
Ille |
|
Noſter |
|
Ipſe |
|
Veſter |
|
Iſte |
|
Noſtras |
|
Hic |
|
Veſtras |
|
Is |
|
|
Quibus addi poſſunt & illorum compoſita, ut
|
Egomet |
|
Vt etiam, |
|
Tute |
|
Qui |
|
Idem & |
|
Quæ |
|
ſimilia |
|
Quod |
DE ACCIDENTIBVS PRONOMINI.
Accidunt pronimini,
|
Species |
|
Declinatio |
|
Numerus |
|
Perſona |
|
Caſus |
|
Figura |
|
Genus |
|
|
DE SPECIE PRONOMINVM.
Species pronominum eſt duplex. {G. ii.}
|
Primitiua |
|
Deriuatiua |
Ad primitiuum ſpectant iſta.
|
Ego |
|
Ille |
|
Hic |
|
Tu |
|
Ipſe |
|
Is |
|
Sui |
|
Iſte |
|
|
Ex primitiuis alia ſunt.
|
Demonſtratiua, alia |
|
Relatiua. |
Demōſtratiua dicuntur eadem, quę & primitiua nimirū.
|
Ego |
|
Ille |
|
Hic |
|
Tu |
|
Ipſe |
|
Is |
|
Sui |
|
Iſte |
|
|
Relatiua autem ſunt
|
Ille |
|
Hic |
|
Idem |
|
Ipſe |
|
Is |
|
Qui |
Deriuatiua ſunt,
|
Meus |
|
Noſter |
|
Noſtras |
|
Tuus |
|
Veſter |
|
Veſtras |
|
Suus |
|
|
|
|
Deriuatiuorum alia ſunt,
|
Poſſeſsiua, alia |
|
||
|
Gentilia. |
|
||
|
Meus |
|
Noſter |
|
Poſſeſsiua ſunt |
Tuus |
Veſter |
||
|
Suus |
|
Gentilia dicuntur, quod gentem & nationem, uel partes & ſectas ſignificent, ut
|
Noſtras |
|
& Cuias |
|
Veſtras |
|
nomen. |
DE NVMERO.
Numerus pronominum duplex eſt. {n. p.}
|
Singularis |
|
ut |
|
Ego |
|
Pluralis |
|
|
|
Nos |
DE CASV.
Caſus autem ſunt ſex quemadmodum in nomine.
Vocatiuo carent omnia ꝓnomina, pręter hęc quatuor
|
Tu |
|
Noſter, |
|
Meus |
|
Noſtras |
DE GENERE.
Genera ſunt in pronominibus perinde ut in adiectiuis nominum. Nam per tria genera uariantur pronomina.
DE DECLINATIONE.
Declinationes pronominum ſunt quatuor. Genitiuus autem primę declinationis exit in i, ut,
|
Ego |
Gtō |
|
Mei |
|
Et ſui, quod recto caret |
|
Tu |
|
|
Tui |
|
in utroq; numero. |
Genitiuus ſecūdę deſinit in iūs uel ius. Cuius formę ſūt,
|
Ille |
|
|
Illius |
|
Ipſe |
|
|
Ipſius |
|
Iſte |
Gtō |
|
Iſtius |
|
Hic |
|
|
Huius |
|
Is |
|
|
Eius |
|
Qui |
|
|
Cuius. |
Genitiuus quartę declinationis exit in i, æ, i, Cuius ſortis ſunt,
|
Meus, mea, meum, |
|
|
Mei, meæ, mei, |
|
Tuus, tua, tuum, |
|
|
Tui, tuæ, tui, |
|
Suus, ſua, ſuum, |
Gtō |
|
Sui, ſuæ, ſui, |
|
Noſter, noſtra, ſtrū, |
|
|
Noſtri, noſtrę, noſtri, |
|
Veſter, ueſtra, ſtrū, |
|
|
Veſtri, ueſtræ, ueſtri. |
Genitiuus quartæ habet atis, ex quo ordine ſunt. {G. iii.}
|
Noſtras |
|
|
Noſtratis |
|
Veſtras |
Gtō |
|
Veſtratis |
|
Cuias |
|
|
Cuiatis |
DE PERSONA.
Perſonæ pronominum ſunt tres.
|
Prima |
|
|
|
Ego |
|
Secunda |
|
ut |
|
Tu |
|
Tertia |
|
|
|
Ille |
DE FIGVRA.
Figura eſt duplex.
|
Simplex |
|
ut |
|
Ego |
|
Compoſita |
|
|
|
Egomet |
Pronomina inter ſe componuntur, ut
|
|
Egoipſe |
|
Suijpſius |
|
|||||||||||
|
|
Tuipſe |
|
Meijpſius |
|
|||||||||||
|
|
Iſtic |
|
Iſtunc |
|
|
Iſtoc |
|||||||||
Ntō |
|
Iſtęc |
Actō |
Iſtanc |
Abltō |
|
Iſtac |
|||||||||
|
|
Iſtoc uel |
|
Iſtoc uel |
|
|
Iſtoc |
|||||||||
|
|
Iſtuc. |
|
Iſtuc |
|
|
|
|||||||||
Plur. |
|
Ntō & |
|
Illic |
|
|
|
|||||||||
|
|
Actō |
Iſtæc. Sic & |
Illæc |
|
declinatur. |
|
|||||||||
Cōponūtur etiā cū nominibꝮ, ut |
Illoc |
|
|
|
||||||||||||
|
|
Cuiuſmodi |
|
Iſtiuſmodi |
|
|
|
|||||||||
|
|
Huiuſmodi |
|
Illiuſmodi |
|
|
|
Componuntur & cum præpoſitionibus, ut,
|
Mecum |
|
Nobiſcum |
|
Quicum |
|
Tecum |
|
Vobiſcum |
|
Quibuſcum |
|
Secum |
|
|
|
|
Componuntur itidem & cum aduerbijs, ut
|
Eccum |
|
|
|
Ellum |
|
|
|
Eccam |
|
ab ecce |
|
Ellam |
|
ab ecce. |
|
Eccos |
|
|
|
Ellos |
|
Idem quoq; ab |
|
Eccas |
|
|
|
Ellas |
|
is & demū. |
{n. p.}
Cum coniunctione quoq; componuntur, ut
|
|
Hiccine |
|
|
Hunccine |
|
|
Hoccine |
Ntō |
|
Hæccine |
Actō |
|
Hanccine |
Abtō |
|
Haccine |
|
|
Hoccine |
|
|
Hoccine |
|
|
Hoccine |
Plur. Hæccine, neutrum.
Componuntur deniq; cum ſyllabicis adiectionibus, ut
|
Met |
|
Ce |
|
Te |
|
Pte |
Met adijcitur primæ & ſecundæ perſonæ, ut
|
Egomet |
|
Mihimet |
|
Meimet |
|
Memet |
Tumet autem in recto non dicimus, ne putetur eſſe uerbum a tumeo: Sed
|
|
Tuimet |
|
Temet |
|
|||||
|
|
Tibimet |
|
Voſmet. &c. |
|
|||||
Te adijcitur iſtis |
|
Tu & |
ut |
|
Tute |
|||||
|
|
Te |
|
|
Tete |
Ce adijcitur obliquis horum pronominum.
|
Hic |
|
|
||
|
Ille |
|
|
||
|
Iſte quoties in s deſinunt, ut |
||||
|
Huiuſce |
|
Hoſce |
||
|
Illiuſce |
|
Illoſce |
||
|
Iſtiuſce |
|
Iſtoſce |
Pte apponitur ablatiuis,
|
Mea |
|
|
Meapte |
|
Tua |
|
|
Tuapte |
|
Sua |
ut |
|
Suapte |
|
Noſtra |
|
|
Noſtrapte |
|
Veſtra |
|
|
Veſtrapte |
Interdum maſculinis & neutris adijci ſolet, ut
|
Meopte Marte |
|
Suopte iumento |
|
Tuopte labore |
|
Noſtropte damno. & c |
{n. p.}
Quis & qui ad hunc modum componuntur.
Quis in compoſitione hiſce particulis poſtponitur.
|
En |
|
|
Ecquis |
|
Ne |
|
|
Nequis |
|
Alius |
ut |
|
Aliquis |
|
Num |
|
|
Nunquis |
|
Si |
|
|
Siquis |
Et hæc tam in fœminino ſingulari, q̱̃ in neutro plurali,
Qua habent, non quę, |
ut |
Siqua mulier. |
||
|
|
Nequa flagitia. & c. |
His autem particulis præponitur quis in compoſitione
|
Nam |
|
|
Quiſnam |
|
Piam |
|
|
Quiſpiam |
|
Putas |
ut |
|
Quiſputas |
|
Quam |
|
|
Quiſquam |
|
Que |
|
|
Quiſque. |
Et hæc ubiq; pręterq̱̃ in ablatiuo ſingulari,
Quę habent, non qua. |
ut |
Quęnam doctrina |
||
|
|
Negotia quępiam. |
Quis quoq; ſecum componitur, ut quiſquis, quod & in hunc modum uariatur.
Ntō |
|
Quiſquis |
Actō |
|
Quicquid |
Abltō |
|
Quoquo |
|
|
Quicquid |
|
|
|
|
Quaqua |
|
|
|
|
|
|
|
|
Quoquo |
Qui in compoſitione pręponitur his particulis.
|
Dam |
|
|
|
Quidam |
|
Vis |
|
|
|
Quiuis |
|
Libet |
|
ut |
|
Quilibet |
|
Cunq; |
|
|
|
Quicunq́;. |
Et hęc ubiq;, pręterq̱̃ in ablatiuo ſingulari,
Quę retinent non qua, |
ut |
Quędam puella |
||
|
|
Quęcunq; facinora |
{n. p.}
DE VERBO
VERBVM eſt pars orationis, quæ modis & temporibus inflexa, eſſe aliquid, agereue, aut pati ſignificat,
|
|
Sum |
ut |
Moueo |
|
|
Moueor |
Verbum diuiditur in primis in
|
Perſonale, |
|
ut |
|
Doceo |
|
Imperſonale |
|
|
|
Oportet |
Perſonale eſt, quod certis perſonis diſtinguitur, ut
|
Ego lego |
|
Hic legit |
|
Tu legis |
|
Illi legunt |
Contra, imperſonale dicitur, quod perſonis non diſtinguitur, ut
|
Pœnitet |
|
Miſeret |
|
Tædet |
|
Oportet |
DE ACCIDENTIBVS VERBO.
Verbo quidem accidunt iſta
|
Genus |
|
Species |
|
Modus |
|
Perſona |
|
Tempus |
|
Numerus |
|
Figura |
|
Coniugatio. |
DE GENERE.
|
|
Actiuum |
|
Deponens |
Quinq; ſunt uerborū genera |
Paſſiuum |
Commune |
||
|
Neutrum |
|
ACTIVVM.
Actiuum eſt, quod in o finitum, paſſiuum in or formare poteſt, ut {H}
|
Doceo |
|
Doceor |
|
Lego |
|
Legor |
PASSIVVM.
Paſſiuum eſt, quod in or finitum, actiuam formam r dempto reſumere poteſt, ut
|
Amor |
|
Amo |
|
Afficior |
|
Afficio |
NEVTRVM.
Neutrum eſt, quod in o uel m finitum, nec actiuam nec paſſiuam formam integre induere poteſt, ut
|
Curro |
|
Iaceo |
|
Ambulo |
|
Sum |
Neutrorum tria ſunt genera. Nam aliud ſubſtantiuum dicitur, ut
|
Sum |
|
Eſt |
|
Es |
|
Sumus. & c. |
Aliud abſolutum, ſic dictum, quod ſenſum per ſe abſoluat. Atq; hoc rurſus duplex eſt. Nam alterum actionem completam in ipſo uerbo ſignificat, ut
|
Ambulo |
|
Pluit |
|
Dormio |
|
Ningit |
Alterum uero paſsionem in ipſo completam indicat, ut
|
Palleo |
|
Albeſco |
|
Rubeo |
|
Nigreſco |
Eſt pręterea & aliud, quod in actionem cognatæ ſignificationis tranſit, ac tertiam perſonam paſsiuæ uocis uſurpat, ut
|
Bibo uinum |
|
Vinum bibitur |
|
Curro ſtadium |
|
Stadium curritur |
|
Viuo uitam |
|
Vita uiuitur |
Sunt deniq;, que ſimplicia quidem neutra ſunt, compoſita {n. p.} uero actiua, ut
|
Eo |
|
Adeo |
|
Venio |
|
Aduenio |
|
Mingo |
|
Commingo |
DEPONENS.
Deponens, quod or finitum, uel actiui ſignificationē habet, ut loquor, uel neutri, ut philoſophor.
COMMVNE.
Commune, quod or finitum, tam actiuam quam paſſiuam ſignificationem obtinet, ut
|
Veneror |
|
Oſculor |
|
Interpretor |
|
Criminor |
|
Adulor |
|
Amplector |
|
Conſolor |
|
Fruſtror |
|
Meditor |
|
Stipulor |
|
Dignor |
|
Experior |
|
Speculor |
|
Teſtor |
|
Ementior. |
Multaq; id genus alia, quę paſsī apud ueteres reperias.
DE MODO.
Modi uerborum ſex enumerantur.
Indicatiuus, qui ſimpliciter aliquid fieri aut non fieri definit, ut Probitas laudatur & alget. Hic modus aliquando per interrogationem, aliquando per dubitationem uſurpatur, ut Quis leget hæc? An in aſtu uenit aliud ex alio malum?
Imperatiuus, quo imperando utimur. Hic modus futurum non habet, ſed pręſens duplex, ut apud Propertium.
Aut ſi es dura, nega: ſin es non dura, uenito. Verg.
Tityre dum redeo, breuis eſt uia, paſce capellas.
Et potum paſtas age Tityre, & inter agendum {H. ii.}
Occurſare capro (cornu ferit ille) caueto.
Pręteritum autem a ſubiunctiuo mutuatur. Cicero. Sed amabo te, nihil incommodo ualetudinis tuæ feceris.
Martialis.
Dic quotus es, quanti cupias cœnare, nec ullum
Addideris uerbum: cœna parata tibi eſt.
|
|
Pręceptum ſit |
Quin & illa paſsiua |
Dictum ſit |
|
|
Determinatum ſit, |
Pręteriti imperatiui eſſe fatetur Priſcianus. Hic modus etiam permiſsiuus dicitur, quod interdū per hunc permiſsio ſignificetur, ut apud Vergilium.
Si ſine pace tua, atq́Ȝ inuito numine Troes
Italiam petiere, luant peccata, nec illos
Iuueris auxilio.
Deniq; aliquando etiam ſuppoſitiuus aut hortatiuus appellatur, ut Eamus, & in media arma ruamus.
Optatiuus, quo optamus fieri rē aliquā, nec refert, facta ne ſit, an fiat, an ſit facienda, ut Vtinam bonis literis, ſuus detur honos.
Modus optatiuus, potentialis, & ſubiunctiuus, quinq; ſeparata ijſdem uocibus tempora habere uidentur, ut eſt autor Linacrus.
Pręterea notandū eſt pręſens huius modi, aſſumere quādoq; ſignificationem futuri, ut Vtinam aliquando tecū loquar.
Potentialis, quo poſse, uelle, aut debere fieri aliquid ſignificamus, ut
Expectes eadem a ſummo minimoq; poeta. pro potes expectare. Non expectes, ut ſtatim gratia agat, qui ſatiatur inuitus. pro, Non debes expectare.
Quis enim rem tam ueterem, pro certo affirmet? pro uult affirmare? {n. p.}
Gręci hunc modum nunc per indicatiuū, nunc per optatiuum modum, & particulam ἄν exprimunt.
Subiunctiuus, qui niſi alteri ſubijciatur orationi, per ſe ſententiam non abſoluit, ut
Si fueris fœlix, multos numerabis amicos,
Tempora ſi fuerint nubila, ſolus eris.
Infinitiuus, qui agere quidem aut pati ſignificat, ac citra certam numeri & perſonę differentiam, ut Malim probus eſſe, q̱̃ haberi.
DE TEMPORE.
Tempora ſunt quinq;.
Præſens, quo actio nunc geri ſignificatur, ut Scribo.
Imperfectum, quo prius quidem aliquid agi ſignificatur, non tamen abſolutam eſſe actionem. Verg.
Hic templum Iunoni ingens, Sydonia Dido
Condebat. Erat enim adhuc in opere.
Perfectum, quo præterita abſolutaq; ſignificatur actio. Hoc in paſsiuis, deponentibus, & communibus duplex eſt, & ob id duplici circuitione explicatum.
Alterum, quo proxime præteritum exprimitur, ut Prāſus ſum: alterum, quo ulterius præteritum indicatur, ut Pranſus fui. Non enim ſi modo pranſus ſis, pranſus fui commode dixeris.
Pluſquamperfectum, quo actio iam olim præterita ſignificatur.
Futurū, quo res in futuro gerenda ſignificatur. Hoc promiſsiuus modus a nonnullis uocatur, quod uideatur aliquid promittere, aut uelle facere. Ouid.
Ibimus o Nymphæ, monſtrataq; ſaxa petemus.
Huis aliud genus eſt, quod exactum uocant, ut uidero, abiero. Terent. Si te æquo animo ferre accipiet, negligentem {H. iii.} feceris. Quod quidem exactū futurum etiam in ſubiunctiuo modo reperitur. Plin. Ero ſecurior dum legam, ſtatimq; timebo, quum legero.
DE FIGVRA.
Figura eſt duplex
|
Simplex |
ut |
facio |
|
Compoſita |
|
calefacio |
Verba compoſita quorum ſimplicia exoleuerunt, ſunt
|
Defendo |
|
Aſpicio |
|
Experior |
|
Offendo |
|
Cōſpicio. & c. |
|
Comperior |
|
Expedio |
|
Deleo |
|
Compello |
|
Incendo |
|
Impedio |
|
Imbuo |
|
Appello |
|
Accendo |
|
Ingruo |
|
Infligo |
|
Impleo |
|
& id genus |
|
Congruo |
|
Inſtigo |
|
Compleo |
|
alia. |
Quędā etiā uidētur a gręcis nata, ut
|
Impleo a πλῶ |
|
procello a ϰελλω |
DE SPECIE.
Species eſt duplex.
Primitiua, quæ eſt prima uerbi poſitio, ut ferueo.
Deriuatiua quæ a primitiua deducitur, ut ferueſco.
Deriuatiuæ genera ſunt quinq;.
Inchoatiua, quæ Valla meditatiua & augmentatiua appellat, in ſco deſinunt, ut labaſco, caleſco, ingemiſco, edormiſco.
Hæc aut inchoationem ſignificant, ut luceſcit .i. incipit lucere, aut certe gliſcere & intendi, ut apud Vergilium.
Explere mentem nequit, ardeſcitq; tuendo.
Ex his pleraq; pro thematibus primarijs, uſurpantur, ut Timeſco, hiſco, conticeſco .i. timeo, hio, taceo.
Frequentatiua deſinunt in to, ſo, xo, aut tor, ut {n. p.}
|
Viſito |
|
Pulſo |
|
Nexo |
|
Sector |
|
|
Affecto |
|
Viſo |
|
Texo |
|
Scitor |
|
|
Scriptito |
|
Quaſſo |
|
Vexo |
|
Sciſcitor |
|
Significant autem uel aſsiduitatem quandam uel conatum, ut dicito .i. frequenter dico, uiſo .i. eo ad uidendū
Huc pertinent & illa, uellico, fodico, albico, & ſimilia id genus, quæ a grammaticis etiam apparatiua appellari ſolent.
Deſideratiua finiūt in rio, ut lecturio, parturio, eſurio, cœnaturio. Hæc ad ſignificationem ſuorū primitiuorū, ſtudiū atq; appetentiam quandam adijciunt.
Diminutiua in lo uel ſſo exeunt, ut ſorbillo, cantillo, pitiſſo .i. parum ac modice ſorbeo, canto, bibo.
Imitatiua ſunt quæ imitationem ſignificāt, ut patriſſo, atticiſſo, platoniſſo. At latini hac forma non adeo delectati ſunt. Vnde pro Græciſſo, græcor uſi ſunt, ut cornicor à cornice, uulpinor à uulpe, Bacchor à Baccho.
DE PERSONA.
Tres ſunt uerbi perſonæ.
|
Prima |
|
|
Lego |
|
Secunda |
ut |
|
Legis |
|
Tertia |
|
|
Legit |
DE NVMERO.
Numeri ſunt item duo
|
Singularis |
ut |
|
Lego |
|
Pluralis |
|
|
LegimꝮ |
DE CONIVGATIONE.
Quandoquidem de coniugandorū uerborum ratione in rudimentis Anglicis traditū eſt, quę pueri tanquā ungues ſuos exactiſsime callere debēt: proximū fuerit, ut hæ Guilelmi Lilij de pręteritis & ſupinis regulæ, lucidiſsimę quidē illę nec ſane minꝮ utiles, auide imbibātur. {n. p.}
DE SIMPLICIVM VERBORVM PRAETERITIS.
PRIMA CONIVGATIO.
AS IN præſenti perfectum format in aui,
Vt no, nas, naui, uocito, uocitas, uocitaui,
Deme, lauo, laui, iuuo, iuui, nexoque nexui.
Et ſeco, quod ſecui, neco, quod necui, mico verbū
Quod micui, plico quod plicui, frico quod fricui dat
Sic domo, quod domui, tono quod tonui, ſono uerbum,
Quod ſonui, crepo, quod crepui, ueto quod uetui dat.
Atq; cubo cubui. Raro hęc formantur in aui.
Do das rite dedi, ſto ſtas formare ſteti uult.
SECVNDA CONIVGATIO.
ES IN præſenti, perfectum format ui dans,
Vt nigreo nigres nigrui, iubeo excipe iußi.
Sorbeo ſorbui habet, ſorpſi quoq;. Mulceo mulſi.
Luceo uult luxi, ſedeo ſedi, uideoq;
Vult uidi, ſed prandeo prandi, ſtrideo ſtridi.
Quatuor his infra geminatur ſyllaba prima.
Pendeo nanq; pependi, mordeo uulq; momordi,
Spondeo habere ſpopondi, tondeo uultq; totondi,
Suadeo, ſuaſi, rideo, riſi, habet ardeo & arſi.
L uel r ante geo ſi ſtet, geo uertitur in ſi,
Vrgeo ut urſi, mulgeo mulſi dat quoq; mulxi.
Frigeo frixi lugeo luxi, habet augeo & auxi.
Dat fleo fles fleui, leo les leui, indeq; natum
Deleo deleui, pleo ples pleui, neo neui.
A maneo manſi formatur, torqueo, torſi
Hæreo uult hæſi. Veo fit ui, ut ferueo ferui. {n. p.}
Niueo, & inde ſatum poſcit conniueo; niui,
Et nixi. Iunge his cieo ciui, uieoq; uieui,
TERTIA CONIVGATIO.
TERTIA præteritum formabit, ut hic manifeſtum.
Bo13 ſit bi, ut lambo lambi. Scribo excipe ſcripſi.
Et nubo nupſi, antiquum cumbo cubui dat.
Co14 ſit ci, ut uinco uici, uult parco peperci,
Et parſi. Dico dixi, duco quoq; duxi.
Do15 fit di ut mando mandi. Sed ſcindo ſcidi dat.
Findo fidi fando fudi, tundo tutudiq;,
Pendo pependi, tendo, tetendi pedo pepedi.
Iunge cado cecidi & pro uerbero cedo cecidi.
Cedo pro diſcedere, ſiue locum dare, ceßi.
Vado, rado, lædo, ludo diuido, trudo,
Claudo, plaudo, rodo: ex do ſemper faciunt ſi.
Go16 fit xi, ut iungo iunxi. Sed r ante go uult ſi,
Vt ſpargo ſparſi lego legi & ago facit egi.
Dic tango tetigi, pungo punxi, pupugiq;.
Dat frango fregi, quum ſignat pango paciſci,
Vult pepigi pro iungo pegi, pro cano panxi.
Ho17 fit xi traho ceu traxi docet, & ueho uexi.
Lo fit vi, colo ceu colui. Pſallo excipe cum p,
Et ſallo ſine p nam ſalli format utrunq;.
Dat uello, uelli, uulſi quoq;: fallo fefelli.
Cello pro frango ceculi, pello pepuliq;.
Mo18 fit ui, uomo ceu uomuī. Sed emo facit emi.
Como petit compſi promo prompſi. Adijce demo,
Quod format dempſi ſumo ſumpſi premo preßi.
No19 fit ui, ſino ceu ſiui. Temno excipe tempſi.
Dat sterno straui ſperno ſpreui lino leui.
Interdum lini & liui. Cerno quoq; creui. {I}
Gigno, pono, cano genui poſui, cecini dant.
Po20 fit pſi ut ſcalpo, ſcalpſi. Rumpo excipe rupi.
Et ſtrepo, quod format strepui crepo quod crepui dat
Quo fit qui, ut linquo liqui: coquo demito coxi.
Ro21, fit ui ſero ceu pro planto & ſemino ſeui,
Quod ſerui melius dat, mutans ſignificatum
Vult uerro uerri & uerſi, uro uſsi, gero geſsi,
Quæro quæſiui, tero triui, curro cucurri.
So22 uelut accerſo, arceſſo, inceſſo, atq; laceſſo
Formabit ſiui. Sed tolle capeſſo capeßi,
Quodq; capeßiui facit, atque faceſſo faceſsi.
Sic uiſo uiſi sed pinſo pinſui habebit.
Sco23 fit ui, ut paſco paui, uult poſco popoſci.
Vult didici diſco, quexi formare quiniſco.
To24 fit ti, ut uerto uerti. Sed ſiſto notetur
Pro facio ſtare actiuum, nam iure stiti dat.
Sterto ſtertui habet, meto meſſuī. Ab ecto25 fit exi,
Vt flecto flexi, pecto dat pexui habetque
Pexi. Etiam necto dat nexui, habet quoque nexi.
Dat mitto miſi, petij peto ſiue petiui.
Vo26 fit ui, ut uoluo uolui, uiuo excipe uixi.
Nexo27 ut nexuī habet, ſic texo texuī habebit:
Fit cio28 ci, ut facio feci, iacio quoque ieci.
Antiquum lacio lexi, ſpecio quoque ſpexi.
Fit dio29 di, ut fodio fodi gio, ceu fugio gi.
Fit pio30 pi, ut capio cępi, cupio excipe piui.
Et rapio rapui, ſapio ſapui atque ſapiui.
Fit rio31 ri, ut pario peperi: tioßi geminans, ſ,
Vt quatio32 quaßi, quod uix reperitur in uſu.
Denique uo fit ui, ut ſtatuo ſtatui, pluo pluui
Format ſiue plui. Struo ſed ſtruxi, fluo fluxi. {n. p.}
QVARTA CONIVGATIO.
QVARTA dat is iui, monſtrat ſcio ſcis tibi ſciui,
Excipias uenio dans ueni, cambio campſi,
Raucio, rauſi, farcio farſi, ſarcio, ſarſi,
Sepio ſepſi, ſentio ſenſi, fulcio fulſi,
Haurio item hauſi, ſancio ſanxi, uincio, uinxi
Pro ſalto ſalio ſalui: & amicio micui dat.
Parcius utemur, cambiui, hauriui, amiciui,
Sepiui, ſanciui, ſarciui, atque ſaliui.
DE COMPOSITORVM VERBORVM PRAETERITIS.
PRæteritum dat idem ſimplex & compoſitiuum,
Vt docui edocui monſtrat. Sed ſyllaba ſemper
Quam ſimplex geminat, compoſto non geminatur.
Præterquam tribus his, præcurro, excurro, repungo.
Atque a do, diſco, ſto, poſco, rite creatis.
A plico33 compoſitum, cum ſub, uel nomine, ut iſta
Supplico, multiplico, gaudet formare plicaui.
Applico, complico, replico, & explico, uï uel in aui.
Quamuis uult oleo34 ſimplex olui, tamen inde
Quoduis compoſitum, melius formabit oleui.
Simplicis at formam redolet ſequitur, ſuboletq;.
Compoſita a pungo35, formabunt omnia punxi.
Vult unum pupugi interdumq; repungo repunxi.
Natum a do36, quando eſt inflexio tertia ut addo,
Credo, edo, dedo, reddo, perdo, abdo uel obdo.
Condo, indo, trado, prodo, uendo, didi. At unum
Abſcondo, abſcondi. Natum a ſto ſtas ſtiti habebit.
MVTANTIA primā uocalem in e.
Verba haec ſimplicia preſentis, præteritiq́;, {I. ii.}
Si componantur, uocalem primam in e mutant.
Damno, lacto, ſacro, fallo, arceo, tracto, fatiſcor.
Parcio, carpo, patro, ſcando, ſpargo, parioq́;37,
Cuius nata peri, duo comperit & reperit dant.
Cætera ſed per ui, uelut hæc, aperire, operire.
A paſco38 paui, tantum compoſta notentur
Hęc duo, compeſco, dipeſco, peſcui habere.
Cætera, ut epaſco, ſeruabunt ſimplicis uſum.
MVTANTIA primam uocalem in i.
Hæc, habeo, lateo, ſalio, statuo, cado, lædo.
Pango dans pegi, cano, quæro, cædo, cecidi,
Tango, egeo, teneo, taceo, ſapio, rapioq;,
Si componantur, uocalem primam in i mutant.
Vt rapio, rapui, eripio eripui. A cano39 natum
Præteritum per ui, ceu concino concinui dat.
A placeo40 ſic diſpliceo: ſed ſimplicis vſum
Hæc duo, complaceo, cum perplaceo bene ſeruant.
Compoſita a pango41 retinent a quatuor iſta.
Depango, oppango, circumpango, atq; repango.
A maneo42 manſi, minui dant quatuor iſta.
Præmineo, emineo, cum promineo, immineoq;.
Simplicis at uerbi ſeruabunt cætera formam.
Compoſita a ſcalpo, calco, ſalto, a per u mutant,
Id tibi demonſtrat exculpo, inculco, reſulto.
Compoſita a claudo, quatio, lauo, reijciunt a,
Id docet a claudo, occludo, excludo: a quatioq;
Percutio, excutio, a lauo proluo, diluo, nata.
Hæc ſi componas, ago, emo, ſedeo, rego, frango,
Et capio, iacio, lacio, ſpecio, præmo ſemper
Vocalem primam præſentis in i ſibi mutant.
Præteriti nunquam, ceu frango, refringo refregi.
A capio, incipio, incepi. Sed pauca notentur. {n. p.}
Nanq́; ſuum ſimplex perago ſequitur, ſatagoq;.
Vtq; ab ago, dego dat degi, cogo coêgi,
A rego ſic pergo perrexi: uult quoq; ſurgo
Surrexi, media præſentis ſyllaba adempta.
Nil uariat facto, niſi præpoſito præeunte.
Id docet olfacio cum calfacio, inficioq;.
A lego nata, re, ſe, per, ſub, uel trans præeunte,
Præſentis ſeruant uocalem, in i cætera mutant:
De quibus hæc, intelligo, diligo, negligo tantum,
Præteritum lexi faciunt: reliqua omnia legi.
DE SIMPLICIVM VERBORVM SVPINIS.
NVnc ex præterito diſcas formare ſupinum.
Bi43 ſibi tum ſumit, ſic nanq; bibi bibitum fit.
Ci44 fit ctum, ut uici uictum, teſtatur & ici.
Dans ictum feci factum, ieci quoq; iactum.
Di45 fit ſum, ut uidi uiſum, quędam geminant s,
Vt pandi paſſum, ſedi ſeſſum. Adde ſcidi, quod
Dat ſcissum, atq; fidi fiſſum, fodi quoq; foſſum.
Hic etiam aduertas, quod ſyllaba prima ſupinis
Quam uult præteritum geminare non geminatur.
Idq; totondi dans tonſum docet: atq; cecidi
Quod cæſum & cecidi quod dat caſum: atq; tetendi
Quod tenſum & tentum, tutudi tunſum, atq; pepedi
Quod format peditum, adde dedi quod iure datum uult.
Gi46 fit ctum, legi lectum, pegi pepigiq́;
Dat pactum, fregi fractum, tetigi quoq; tactum,
Egi actum, pupugi punctum, fugi fugitum dat.
Li47 fit ſum, ut ſalli ſtans pro ſale condio, ſalſum.
Dat pepuli pulſum ceculi culſum atq; fefelli
Falſum dat uelli uulſum, & ſic tuli habet quoq; latum. {I. iii.}
Mi, ni48, pi, qui49, tum fiunt, uelut hic manifeſtum.
Emi emptum, ueni uentum, cecini a cano cantum.
A capio cepi dans captum, a cœpio cœptum.
A rumpo rupi ruptum, liqui quoq́; lictum.
Ri50 ſit ſum, ut uerri uerſum, peperi excipe partum.
Si51 ſit ſum, ut uiſi uiſum, tamen s geminato,
Miſi formabit miſſum, fulſi excipe fultum,
Hauſi hauſtum, ſarſi ſartum, farſi quoq; fartum,
Vßi uſtum, geßi geſtum, torſi duo, tortum
Et torſum, indulſi indultum indulſumq; requirit.
Pſi52 fit ptum, ut ſcripſi ſcriptum, campſi excipe campſum.
Ti53 fit tum, a ſto nanq; ſteti, a ſiſtoq; ſtiti fit
Præterito, commune ſtatum, uerti excipe uerſum.
Vi54 fit tum, flaui ut flatum, paui excipe paſtum.
Dat laui lotum, interdum lautum atq; lauatum.
Potaui potum, interdum facit & potatum.
Sed faui fautum, caui cautum à ſero ſeui
Formes rite ſatum. Leui liuiq; litum dat.
Solui a ſoluo ſolutum, uolui a uoluo uolutum.
Vult ſingultiui ſingultam, uæneo uænis
Væniui uænum. Sepeliui rite ſepultum.
Quod dat ui dat itum, ut domui domitum, excipe quoduis
Verbum in uö, quia ſemper ui formabit in utum,
Exui ut exutum, a ruo deme rui ruitum dans.
Vult ſecui ſectum, necui nectum, fricuiq;
Frictum, miſcui item mixtum, & amicui dat amictum.
Torrui habet toſtum, docui doctum tenuiq;
Tentum, conſului conſultum, alui altum alitumq;.
Sic ſalui ſaltum, colui occului quoq; cultum.
Pinſui habet piſtum, rapui raptum, ſeruiq;
A ſero uult ſertum, ſic texui habet quoq; textum,
Hæc ſed uï mutant in ſum, nam cenſeo cenſum. {n. p.}
Cellui habet celſum, meto meſſui, habet quoq; meſſum,
Nexui item nexum, ſic pexui habet quoq; pexum.
Dat patui paſſum, carui caſſum caritumq;.
Xi fit ctum, ut uinxi uinctum, quinq; abijciunt n.
Nam finxi fictum, minxi mictum, inq; ſupino
Dat pinxi pictum, ſtrinxi, rinxi quoq; rictum.
Xum flexi plexi fixi dant, & fluo fluxum.
DE compoſitorū uerborum ſupinis.
COmpoſitum ut ſimplex formatur quodq́; ſupinum,
Quamuis non eadem ſtat ſemper ſyllaba utriq;.
Compoſitum a tunſum, dempta n, tuſum, à ruitum ſit,
I media dempta rutum, & a ſaltum quoq; ſultum.
A ſero quando ſatum format, compoſta ſitum dant.
Hæc captum, factum, iactum, raptum, a per e mutant,
Et cantum, partum, carptum ſartum quoq; fartum.
Verbum edo55 compoſitum, non eſtum, ſed facit eſum.
Vnum duntaxat comedo, formabit utrunq́;.
A noſco56 tantum duo, cognitum & agnitum habentur.
Cætera dant notum, nullo eſt iam noſcitum in uſu.
De præteritis uerborum in or.
VErba in or admittunt ex poſteriore ſupino
Præteritum uerſo u per us, & ſum conſociato
Vel fui, ut à lectu lectus ſum uel fui. At horum
Nunc eſt deponens, nunc eſt commune notandum.
Nam labor lapſus, patior dat paſſus, & eius
Nata, ut compatior compaſſus, perpetiorq;
Formans perpeſſus, fateor quod faſſus & inde
Nata, ut confiteor confeſſus diffiteorq;
Formans diffeſſus, gradior dat greſſus, & inde
Nata ut digredior digreſſus. Iunge fatiſcor
Feſſus ſum, menſus ſum metior, uter & uſus. {n. p.}
Pro texo orditus, pro incœpto dat ordior orſus.
Nitor niſus uel nixus ſum, ulciſcor & ultus.
Iraſcor ſimul iratus, reor atq; ratus ſum,
Obliuiſcor uult oblitus ſum, fruor optat
Fructus uel fruitus, miſereri iunge miſertus.
Vult tuor & tueor non tutus, ſed tuitus ſum,
Quamuis & tutum & tuitum ſit utriq́; ſupinum.
A loquor adde loquutus, & à ſequor adde ſequutus.
Experior facit expertus, formare paciſcor,
Gaudet pactus ſum, nanciſcor, nactus, apiſcor
Quod uetus eſt uerbum, aptus ſum, unde adipiſcor adeptus.
Iunge queror queſtus, proficiſcor iunge profectus,
Expergiſcor ſum experrectus. Et hæc quoq; comminiſcor
Commentus: naſcor natus, moriorq;
Mortuus, atq; orior, quod præteritum facit ortus.
DE VERBIS geminum præteritum formantibus.
Præteritum actiuæ & paßiuæ uocis habent hæc,
Cœno cœnaui & cœnatus ſum tibi format,
Iuro iuraui & iuratus, potoq; potaui
Et potus, titubo titubaui, uel titubatus.
Sic careo carui & caſſus ſum, prandeo prandi
Et pranſus, pateo patui & paſſus placeoq;
Dat placui & placitus, ſueſco, ſuêui atq; ſuêtus.
Væneo pro uendor, uæniui uenditus & ſum.
Nubo nupſi nuptaq; ſum, mereor meritus ſum
Vel merui, adde libet libuit libitum. Et licet adde,
Quod licuit licitum. Tædet quod tæduit, & dat
Pertæſum. Adde pudet, faciens puduit puditumq;,
Atq; piget, tibi quod format piguit pigitumq;.
DE NEVTROPASSIVORVM PRAETERITIS.
NEutropaßiuum, ſic præteritum tibi format.
Gaudeo gauiſus ſum, fido fiſus, & audeo
Auſus ſum, fio factus ſum, ſoleo ſolitus ſum.
Mœreo ſum mœſtus, ſed Phocæ nomen habetur.
DE verbis præteritum mutuantibus.
Quædam præteritum uerba accipiunt aliunde.
Inceptiuum in ſco, ſtans pro primario, adoptat
Præteritum eiuſdem uerbi, uult ergo tepeſco
A tepeo tepui, ferueſco à ferueo ferui.
A uideo cerno uult uidi, a concutio uult
Præteritum quatio concußi, à percutioq;
Percußi ferio, a mingo uult meio minxi.
A ſedeo ſido uult ſedi, à ſuffero tollo
Suſtuli, & à fuo ſum fui, & a tulo rite fero tuli,
A ſto ſiſto ſteti, tantum pro ſtare, furoq;
Inſaniui, à uerbo eiuſdem ſignificati.
Sic poſcunt ueſcor, medeor, liquor & reminiſcor,
Præteritum à paſcor, medicor, liquefio, recordor.
DE uerbis præterito carentibus.
Præteritum fugiunt, uergo, ambigo, gliſco, fathiſco,
Polleo, nideo. Ad hæc inceptiua, ut pueraſco.
Et paßiua, quibus caruere actiua ſupinis,
Vt metuor timeor. Meditatiua omnia, præter
Parturio, eſurio, quæ præteritum duo ſeruant.
DE uerbis ſupinum raro admittentibus.
Hæc raro aut nunquam retinebunt uerba ſupinum, {K}
Lambo, mico, micui, rudo, ſcabo, parco, peperci,
Diſpeſco, poſco, diſco, compeſco, quiniſco,
Dego, ango, ſugo, lingo, mingo, ſatagoq;,
Pſallo, uolo, nolo, malo, tremo, ſtrideo, ſtrido,
Flaueo, liueo, auet, paueo, conniueo, feruet.
A nuo compoſitum, ut renuo, a cado, ut incido, præter
Occido, quod facit occaſum, recidoq; recaſum.
Reſpuo, linquo, luo, metuo, cluo, frigeo, caluo,
Et ſterto, timeo. Sic luceo & arceo, cuius
Compoſita ercitum habent. Sic à gruo ut ingruo natum.
Et quæcunque in ui formantur neutra ſecundæ.
Exceptis oleo, doleo, placeo, taceoque.
Pareo, item careo, noceo, pateo, lateoque,
Et ualeo, caleo, gaudent hæc nanque ſupino.
DE VERBIS DEFECTIVIS.
SED nunc ut totum percurras ordine uerbum,
Iſtis pauca dabis mutilata & anomala uerba:
Quæ quia clauda quidem remanent, nec uerſibus apta
Qui rectis pedibus, pleniſq́Ȝ incedere gaudent,
Hiſce ſequens datur his quem cernis ſermo ſolutus.
AIO.
|
|
Aio |
|
|
Pręſens indicat. |
|
Ais |
|
Plurali Aiunt. |
|
|
Ait |
|
|
|
|
Aiebam |
|
|
Aiebamus |
Pręter imperf. |
|
Aiebas |
Plur. |
|
Aiebatis |
|
|
Aiebat |
|
|
Aiebant. |
{n. p.}
Imperatiuus |
Ai. |
Pręſens optat. |
|
Aias |
Plurali |
|
Aiamus |
potent. & ſubiūct. |
|
Aiat |
|
|
Aiant |
Pręſens partic. |
Aiens. |
AVSIM.
Præſens optat. |
|
Auſim |
|
|
|
potent. & ſubiūct. |
|
Auſis |
Plurali |
|
Auſint. |
|
|
Auſit |
|
|
|
AVE.
Imperatiuus |
|
Aue |
Plurali |
|
Auete |
|
|
Aueto |
|
|
Auetote |
CEDO.
Imperatiuus |
Cedo |
Plurali |
Cedite. |
FAXO.
|
|
Faxo |
|
Futur. |
|
Faxis |
pro Faciā, uel fecero. Pl. faxint. |
|
|
Faxit |
|
FOREM.
Imperf. optat. |
|
Forem |
|
|
Eſſem |
|
potent. & ſubiūct. |
|
Fores |
pro |
|
Eſſes |
plu. forent |
|
|
Foret |
|
|
Eſſet |
Infinitiuus |
Fore. |
id eſt. |
Futurum eſſe. |
QVAESO.
Pręſens indicat. |
Quęſo |
Plur. |
Quęſumus. |
INFINIT.
Infit ſola uox eſt, dicit ſeu dixit ſignificans. {K. ii.}
INQVIO & inquam.
|
|
Inquo, uel inquam |
|
Pręſens indicat. |
|
Inquis |
Plur. Inquiunt. |
|
|
Inquit |
|
Pręterperfect. |
|
Inquiſti |
|
|
Inquit |
Futur. |
|
Inquies |
|
|
Inquiet |
Imperatiuus |
|
Inque apud Terentium. |
|
|
Inquito apud Plautum. |
Pręſens optat. |
|
Inquiat. |
potent. & ſubiūct. |
|
|
Participium |
Inquiens. |
Hæc quatuor ſequentia,
|
Odi |
|
Cœpi |
|
Memini |
|
Noui, |
Omnes uoces præteriti perfecti, pluſq̱̃perfecti, & futuri, omnium modorum integras habent: in reliquis magna ex parte deficiunt, niſi quod memini in imperat. ſing. memento, plur. mementote habeat.
Notabunt pręterea pueri
|
Dor |
|
Der |
|
Furo |
|
Fera |
|
For |
|
For, ſimplicia non reperiri. |
Pręterea
|
Dic |
|
Dice |
|
|
Duc |
|
Duce |
|
|
Fer |
|
Fere |
|
|
Fac |
|
Face, |
Voces eſſe |
per apocopen conciſas.
Deniq; notabis {n. p.}
|
Eo & |
habere in imꝑfect. |
|
Ibam |
in fut. |
|
Ibo |
|
Queo |
|
|
Quibā |
|
|
Quibo |
DE VERBIS IMPERSONALIBVS.
Et de perſonalibus quidem hactenus dictum eſto, deinceps uero de imperſonalibus dicendum, quæ nominatiuum certæ perſonæ non recipiunt, ſed mutatur nominatiuus perſonæ in obliquos, ut quod anglice ꝑſonaliter dicimus, I muſt rede Virgil, latine imperſonaliter effertur, Oportet me legere Vergilium.
Sunt autem imperſonalia duplicia |
|
Actiuę uocis |
|
|
Paſsiuæ uocis |
Imperſonalia actiuæ uocis ſunt hæc, & his ſimilia.
|
Eſt |
|
Accidit |
|
Vacat |
|
Iuuat |
|
Intereſt |
|
Contingit |
|
Preſtat |
|
Conſtat |
|
Refert |
|
Euenit |
|
Reſtat |
|
Cōducit |
|
Placet |
|
Expedit |
|
Decet |
|
Miſeret |
|
Libet |
|
Liquet |
|
Oportet |
|
Piget |
|
Pœnitet |
|
Licet |
|
Poteſt |
|
Pudet. |
|
Tædet |
|
Solet. |
|
|
|
|
Horum quædam perſonaliter uſurpantur, ut
|
Virtus placet probis. |
|
Pecunia omnia poteſt. |
|
Ars iuuat egentes. |
|
|
Oportet |
Quędā uero ſēper manent imperſonalia, ut |
|
Pudet |
|
|
Pœnitet |
Coniūgantur autē in tertia perſona per omnes modos
|
A liquet non extat præteritum |
|
Tædet, pertęſum eſt, format. |
|
Miſeret, & miſereſcit, miſertum eſt. |
{K. iii.}
Inueniuntur etiam in uſu
|
Placitum eſt |
|
|
Placet. |
|
Libitum eſt |
|
|
Libet. |
|
Puditum eſt |
pręterit. a |
|
Pudet. |
|
Licitum eſt |
|
|
Licet. |
|
Pigitum eſt |
|
|
Piget. |
Imperſonalia paſsiuæ uocis fiunt ab omnibus uerbis
actiuis, & neutris, ut |
|
Curritur |
|
|
Turbatur |
Imperſonalia ſupinis & gerundijs carent.
DE GERVNDIIS.
Gerundia, participialia uocari poſſunt, quod ſimilia participijs ſunt, ſicut prouerbialia dicimus, quæ ſunt ſimilia prouerbijs.
Proinde quia uidebamus parum conuenire inter grammaticos, utrum ad uerba, an ad participia propius pertinerent, hic in confinio utriuſq; partis reliquimus, ut utri uelint ſeſe regno addicant.
Porrò a nomine caſum, a uerbo agendi uel patiendi, uel neutrius ſignificationem accipiunt. Et quia temporum diſcrimen diſcretis uocibus non recipiunt, nec numeros aut perſonas, iuſta eſſe participia non poſſunt.
|
|
Di, gtī caſus. |
Gerundiorū terminationes ſūt tres. |
|
Do, dtī & abltī. |
|
|
Dū, ntī & actī. |
Hec autem actiue magna ex parte ſignificare nulli dubium eſt, interdum paſsiuę ſignificant. Paſsiuę ſignificationis exempla erunt iſta. Athęnas quoq; miſſus erudiendi cauſa .i. ut erudiretur. Vritq; uidendo fœmina .i. dum uidetur. Satis ad cognoſcendum illuſtria. Ars ad diſcendum facilis. {n. p.}
DE SVPINIS.
Supina quoq; merito participialia uerba dicuntur, omniaq; cum gerundijs cōmunia habent. Exeunt autem
|
Prius, in um |
ut |
|
Viſum |
|
Poſterius, in u |
|
|
Viſu |
DE PARTICIPIO
PARTICIPIVM eſt pars orationis inflexa caſu: quę a nomine genera & caſus, a uerbo tempora & ſignificationes. Ab utroq; Numerum & Figuram, uelut precario accipit.
DE ACCIDENTIBVS PARTICIPIO.
|
|
Genus |
|
Significatio |
Accidunt participio ſex |
|
Caſus |
|
Numerus |
|
|
Tempus |
|
Figura |
De genere autem & caſu, idem hic ſtatuendum, quod & in nomine ſupra factum eſt.
TEMPVS.
Tempora participiorum ſunt quatuor.
Pręſens in ans, uel in ens, ut |
|
Amans |
|
|
Legens |
Cæterum iens participiū ab eo, ſimplex non reperitur,
Sed |
|
Euntis |
|
Euntem |
|
in obliquis |
|
|
|
Eunti |
|
Eunte |
|
|
|
{n. p.}
Vt & compoſita quoq; uelut
|
Abeuntis |
pręter |
|
Ambiens |
|
Redeuntis Hanc formam ſequuntur etiam horum gerundia, ut |
|
Ambientis. & c.
|
|
Abeundi |
|
|
Ambiendi |
|
Abeundo |
pręter |
|
Ambiendo |
|
Abeundum |
|
|
Ambiendum |
|
Tus |
|
Doctus |
|
Præteritum uero in |
Sus |
ut |
Viſus |
|
|
Xus |
|
Nexus |
|
Futurum, alterum quidem in Rus, ut |
Lecturus |
|
|
|
Alterum uero in Dus, ut |
Legendus |
|
|
SIGNIFICATIO.
Actiue ſignificāt ea participia quæ ab actiuis cadunt, ut
|
Docens |
|
Docturus |
|
Verberans |
|
Verberaturus |
A neutris cadentia neutraliter ſignificant, ut
|
Currens |
|
Curſurus |
|
Dolens |
|
Doliturus |
A quibuſdā neutris reperiuntur etiā participia in dus, ut
|
Dubitandus |
|
Carendus |
|
Vigilandus |
|
Dolendus |
Paſsiue ſignificant, quæ a paſsiuis deſcendunt, ut
|
Lectus |
|
Legendus |
|
Auditus |
|
Audiendus |
Fiunt & participia paſsiua ab huiuſmodi neutris, quorum tertiæ perſonę paſsiue uſurpantur, ut, Aratur terra, hinc arata & aranda terra.
Participia formata a deponentibus imitantur ſignificationem ſuorum uerborum, ut
|
Loquens |
|
|
|
Loquutus |
|
a loquor |
|
Loquuturus |
|
|
{n. p.}
Deponentibus, quæ olim communia fuerunt, manet futurum in dus, ut
|
Sequendus |
|
Patiendus |
|
Loquendus |
|
Obliuiſcendus, |
|
Vtendus |
|
& alia id genus. |
Habent & deponentia præteriti temporis participia, quę nunc actiue, nunc paſsiue ſignificant. Verg.
Nunc oblita mihi tot carmina. Terentius.
Meditata ſunt mihi omnia mea incommoda. Verg.
Mentitaq; tela agnoſcunt.
Communium deniq; uerborum participia, ipſorum ſignificationem induunt, ut
|
Criminans |
|
Criminaturus |
|
Criminatus |
|
Criminandus |
Ab imperſonalibus nulla extant participia, pręter
|
Pœnitens |
|
Pertęſus |
|
Decens |
|
Pœnitendus |
|
Libens |
|
Pudendus. |
Hæc participia præter analogiam a uerbis ſuis deducuntur.
|
Pariturus |
|
Noſciturus |
|
Naſciturus |
|
Moriturus |
|
Sonaturus |
|
Oriturus |
|
Arguiturus |
|
Oſurus |
|
Luiturus |
|
Futurus. |
|
Eruiturus |
|
|
Similia participiis ſunt iſta.
|
Tunicatus |
|
Perſonatus |
|
Togatus |
|
Laruatus, |
Et innumera huius ſortis uocabula.
NVMERVS.
Eſt & numerus in participijs, ut in nomine. {L} Sing. ut Legens. Plur. ut Legentes.
DE FIGVRA.
Figura eſt duplex |
|
Simplex |
ut |
|
Spirans |
|
|
Compoſita. |
|
|
Reſpirans. |
Participia aliquando degenerant in nomina participalia: uel cum alium caſum q̱̃ ſuum uerbum, regunt, ut
|
Abundans lactis |
|
Patiens inediæ |
|
Appetens alieni |
|
Fugitans litium |
Vel cum componuntur cum dictionibus, cum quibus ipſorum uerba componi non poſſunt, ut
|
Infans |
|
Indoctus |
|
Innocens |
|
Ineptus |
Vel cum comparantur, ut
|
Amans |
|
Doctus |
|
Amantior |
|
Doctior |
|
Amantiſsimus |
|
Doctiſsimus. |
Vel cum tempus ſignificare deſinūt. Cuiuſmodi ſunt participia in rus, & dus, ut
Expectem, qui me nunq̱̃ uiſurus abiſti? hoc eſt, qui eo animo diſceſsiſti, ut me amplius non uideres?
Nullam mentionem fecit cometarum, non præterimiſſurus, ſi quid explorati haberet, id eſt, ita affectus, ut non prætermitteret.
Amandus eſt doctiſsimuſq; quiſq;, id eſt, dignuſ eſt, uel debet amari.
Eijcienda est hæc mollicies animi, id eſt, debet eijci.
Participia pręſentis temporis non raro fiunt ſubſtantiua nomina, modo in maſculino genere, ut
|
Oriens |
|
Profluens |
|
Occidens |
|
Confluens. |
Modo in fœminino, ut |
Conſonans |
||
|
Continens. |
{n. p.}
Modo in neutro, ut |
|
Contingens. |
|
Antecedens |
|
|
Accidens |
|
Conſequens |
Modo in communi genere pro uerbalibus in tor uel trix, ut
|
Appetens |
|
Sitiens |
|
Diligens |
|
Indulgens |
Animans modo fœmininum, modo neutrum reperitur.
DE ADVERBIO
ADVERBIVM eſt pars orationis nō flexa, quæ adiecta uerbo, ſenſum eius perficit atq; explanat.
Explanat enim interdū, ſicut nomen, ut, Homo egregie impudens. Ne parum ſis leno.
Aliquoties ut aduerbium, ut, Parum honeſte ſe gerit.
DE ACCIDENTIBVS ADVERBIO.
Aduerbio accidunt
|
Significatio |
|
Species |
|
Comparatio |
|
Figura |
Significationis uarietas ex uerborū circumſtantijs colligenda eſt.
ADVERBIA LOCI.
In loco, ſignificant hæc.
|
Hic |
|
Vbiq; |
|
Alicubi |
|
Illic |
|
Vbicunq; |
|
Necubi |
|
Iſtic |
|
Vbilibet |
|
Sicubi |
|
Intus |
|
Vtrobiq; |
|
Inibi |
|
Foris |
|
Vbiuis |
|
Ibidem |
|
Vſquam |
|
Vbiubi |
|
Inferius |
|
Nuſquam |
|
Ibi |
|
Superius |
|
Vbi |
|
Alibi |
|
|
{L. ii.}
Ad locum uero reſpiciunt
|
Huc |
|
Siquò |
|
Aliorſum |
|
Illuc |
|
Eò |
|
Dextrorſum |
|
Iſtuc |
|
Eôdem |
|
Siniſtrorſum |
|
Intrò |
|
Quolibet |
|
Surſum |
|
Aliò |
|
Quouis |
|
Deorſum |
|
Quò |
|
Quocunq; |
|
Vtroq; |
|
Aliquò |
|
Foras |
|
Neutrò |
|
Nequò |
|
Horſum |
|
Quoquouerſum |
|
Quoquò |
|
|
|
|
A loco, denotant
|
Hinc |
|
Aliunde |
|
Vndeuis |
|
Illinc |
|
Alicunde |
|
Vndecunq; |
|
Iſtinc |
|
Sicunde |
|
Superne |
|
Foras |
|
Necunde |
|
Inferne |
|
Inde |
|
Indidem |
|
Cœlitus |
|
Vnde |
|
Vndelibet. |
|
Funditus. |
Deniq; per locum.
|
Hac |
|
Ea |
|
Qua |
|
Illac |
|
Eadem |
|
Siqua |
|
Iſtac |
|
Alia |
|
Nequa |
|
Quacunq; |
|
Aliqua |
|
Quaq; |
TEMPORIS.
Aduerbia temporis ſunt.
|
Quando |
|
Aliquoties |
|
Nudiuſtertius |
|
Aliquando |
|
Heri |
|
Nudiuſquartus |
|
Quandiu |
|
Hodie |
|
Nudiuſquintus |
|
Quandudū |
|
Cras |
|
Nudiuſſextus. & c. |
|
Quāpridē |
|
Pridie |
|
Diu |
|
Vſq; |
|
Poſtridie |
|
Noctu |
|
Quouſq; |
|
Perendie |
|
Interdiu |
|
Toties |
|
Mane |
|
Nunc |
|
Quoties |
|
Veſperi |
|
Iam |
{n. p.}
|
Nuper |
|
Sæpe |
|
Nunquam |
|
Aliâs |
|
Raro |
|
Vnquam |
|
Olim |
|
Subinde |
|
Adhuc |
|
Idem |
|
Identidem |
|
Etiā, pro adhuc |
|
Pridem |
|
Plerunq; |
|
Hactenus |
|
Dudum |
|
Quotidie |
|
Indiem |
|
Tantiſper |
|
Quotannis |
|
Inhoram |
|
Pauliſper |
|
Indies |
|
& ſimilia |
|
Parumper |
|
|
|
|
VſqȜ temporis & loci aduerbiū eſt, ut, Vſq; ſub obſcurū noctis. Ab Aethiopia eſt uſqȜ hæc. Eſt & ubi pro ſemper aut continuo ponitur, ut VſqȜ metu micuere ſinus.
NVMERI.
Aduerbia numeri, ut
|
Semel |
|
Septies |
|
Bis |
|
Centies |
|
Ter |
|
Millies |
|
Quater |
|
Pluries |
|
Quinquies |
|
Infinities & c. |
ORDINIS.
Ordinis ſunt
|
Inde |
|
Poſtremo |
|
Deinde |
|
Primum |
|
Hinc |
|
Iamprimum |
|
Dehinc |
|
Deniq; |
|
Nouiſsimo |
|
Tandem |
|
Imprimis |
|
Adſummum. & c. |
INTERROGANDI.
Aduerbia interrogandi ſunt, {L. iii.}
|
Cur |
|
Num |
|
Quare |
|
Quid ita |
|
Quomodo |
|
Quo |
|
Ecquid |
|
Vnde |
|
Quin pro cur |
|
Quantum |
VOCANDI.
Vocandi ſunt, o, heus, & ſi qua ſunt ſimilia.
NEGANDI.
|
|
Haud |
|
Nequaquam |
Negandi, ut |
|
Non |
|
Ne pro non |
|
|
Minime |
|
& ſimilia, |
AFFIRMANDI.
Affirmandi, ut
|
Etiam |
|
Prorſus |
|
Profecto |
|
Sic |
|
Nempe |
|
Adeo |
|
Quidni |
|
Nimirum |
|
Plane |
|
Sane |
|
Certe |
|
Scilicet. |
IVRANDI.
|
|
Herculè |
|
Pol |
Iurandi, ut |
|
Mehercules |
|
Aedepol |
|
|
Mediuſfidius |
|
Caſtor |
|
|
Diuſfidius |
|
Ecaſtor |
HORTANDI.
|
|
Age |
|
Agedum |
Hortandi, ut |
|
Sodes |
|
Ehodum |
|
|
Sultis |
|
Eia |
|
|
Amabo |
|
Agite. |
PROHIBENDI.
Prohibendi, ut, ne,
OPTANDI.
Optandi, ut, utinam, o, oſi, ſi {n. p.}
EXCLVDENDI.
|
|
Modo |
|
Tantum |
Excludendi, ut |
|
Dummodo |
|
Solum |
|
|
Tantummodo |
|
Duntaxat |
|
|
Solummodo |
|
Demum |
CONGREGANDI.
|
|
Simul |
|
Populatim |
Congregandi, ut |
|
Vna |
|
Vniuerſim |
|
|
Pariter |
|
Coniūctim. & c. |
SEGREGANDI.
|
|
Seorſim |
|
Priuatim |
|
|
Gregatim |
|
Speciatim |
Segregandi, ut |
|
Egregie |
|
Bifariam |
|
|
Nominatim |
|
Trifariam |
|
|
Viritim |
|
Omnifariam |
|
|
Oppidatim |
|
Plurifariam |
DIVERSITATIS.
Diuerſitatis, ut Aliter, ſecus.
ELIGENDI.
Eligendi, ut |
|
Potius |
|
Imò |
|
|
Potiſsimum |
|
Satius. |
INTENDENDI.
|
|
Valde |
|
Prorſus |
|
|
Nimis |
|
Penitus |
Intendendi, ut |
|
Nimium |
|
Funditus |
|
|
Immodice |
|
Radicitus |
|
|
Impendio |
|
Omnino |
|
|
Impenſe |
|
|
REMITTENDI.
|
|
Vix |
|
Senſim |
Remittendi, ut |
|
Aegre |
|
Peditentim |
|
|
Paulatim |
|
|
{n. p.}
CONCEDENTIS.
Concedentis, ut |
|
Licet |
|
Sit ita |
|
|
Eſto |
|
Sit ſane |
NEGATÆ SOLITVDINIS.
Negatæ ſolitudinis, ut |
|
Non ſolum |
|
Non modo |
|
|
Non tantū |
|
Nedum |
QVALITATIS.
Qualitatis, ut |
|
Docte |
|
Fortiter |
|
|
Pulchre |
|
Grauiter |
QVANTITATIS.
|
|
Parum |
|
Summum |
Quantitatis, ut |
|
Minime |
|
Adſummum |
|
|
Maxime |
|
& ſimilia |
COMPARANDI.
|
|
Tam |
|
Maxime |
Comparandi, ut |
|
Quam |
|
Minime |
|
|
Magis |
|
Aeque |
|
|
Minus |
|
|
REI NON PERACTÆ.
|
|
Fermè |
|
Propemodum |
Rei non peractæ, ut |
|
Ferè |
|
Tantum non |
|
|
Propè |
|
Modo non |
DEMONSTRANDI.
Demonſtrandi, ut, En, ecce, ſic. ut
Sic ſcribito.
EXPLANANDI.
|
|
Id eſt |
|
Puta |
Explanandi, ut |
|
Hoc eſt |
|
Vtputa |
|
|
Quaſi dicas |
|
Vtpote |
DVBITANDI. {n. p.}
|
|
Forſan |
|
Fors |
Dubitandi, ut |
|
Forſitan |
|
Fortaſſe |
|
|
Fortaſsis |
|
|
EVENTVS.
Euentus, ut |
|
Forte |
|
Forte |
|
|
Caſu |
|
Fortuna |
SIMILITVDINIS.
|
|
Sic |
|
Tanquam |
|
|
Sicut |
|
Quaſi |
Similitudinis, ut |
|
Sicuti |
|
Ceu |
|
|
Ita |
|
Vti |
|
|
Item |
|
Velut |
|
|
Itidem |
|
Veluti |
DE COMPARATIONE.
Aduerbia a nominibus adiectiuis nata, & comparantur, regunt caſus comparatiui & ſuperlatiui, ut
|
Docte |
|
Doctius illo |
|
Doctiſsime omnium. |
Similiter & quędam alia, ut
|
Bene |
|
Sæpe |
|
Melius |
|
Sæpius |
|
Optime |
|
Sæpiſsime. |
|
Male |
|
Nuper |
|
Peius |
|
Nuperrime. |
|
Peſsime |
|
|
DE SPECIE.
Species eſt duplex. Principalis, quę ex ſe originē habet, ut Heri, cras.
Deriuatiua eſt eorum quæ nata ſunt aliunde, ut {M}
|
Furtim a furor. |
|
Strictim a ſtringo. |
|
Humaniter ab humanus. |
Aliquando neutra adiectiua induunt formam aduerbiorum, ad græcorum imitationem, ut
|
Recens |
|
pro |
|
Recenter |
|
Toruum |
|
|
|
Torue |
DE FIGVRA.
Figura eſt duplex |
|
Simplex |
ut |
|
Prudenter |
|
|
Compoſita |
|
|
Imprudenter |
DE CONIVNCTIONE
CONIVNCTIO eſt pars orationis, quę ſententiarum clauſulas apte connectit.
DE ACCIDENTIBVS CONIVNCTIONI.
|
|
Figura |
Coniunctioni accidunt, |
|
Poteſtas |
|
|
Ordo |
DE FIGVRA.
Figura eſt duplex |
|
Simplex |
ut |
|
Nam |
|
|
Compoſita |
|
|
Nanq; |
DE POTESTATE.
Poteſtas, id eſt, ſignificatio eſt uaria, Aliæ enim è coniunctionibus copulatiuæ ſunt, ut
|
Et |
|
Atq; |
|
Item |
|
Ac |
|
Quoq; |
|
Itidem |
|
Que |
|
Etiam |
|
Cum |
|
|
|
|
|
Tum & tum |
{n. p.}
item geminatum, ut Vir tum probus, tum eruditus. Huc ſpectant & his contrariæ, ut
|
Nec |
|
Neu |
|
Neq; |
|
Neue. |
Hæ quatuor ſequentes, Et, q;, nec, neq;, cū geminantur, ſuſpenſiuæ etiā euocantur, quod aliud ſemper expectari faciūt, ut Et fugit, & pugnat. Nec ſapit iſta, nec ſentit.
|
|
Aut |
|
Seu |
Aliæ diſiunctiuæ, ut |
|
Vel |
|
Siue. |
|
|
Ve |
|
|
Atq; iſtæ cum geminantur, ſuſpenſiuę etiam uocantur, ut, uel ſcribit, uel dictat.
Aliæ diſcretiuæ, ut
|
Sed |
|
Quidem |
|
Vero |
|
Sedenim |
|
Autem |
|
Enimuero |
|
At |
|
Quoq; |
|
Quodſi |
|
Aſt |
|
Scilicet |
|
Verum |
|
Atqui |
|
Cæterum |
|
Porrò |
|
|
|
|
|
Quin |
Aliæ rationales ſeu illatiuæ, ut
|
Ergo |
|
Quare |
|
|
Ideo |
|
Quamobrem |
|
|
Igitur |
|
Quocirca |
|
|
Itaq; |
|
Proinde |
|
|
Idcirco |
|
Propterea |
|
|
|
|
Eare. |
Cicero. |
Eare ſtatim ad te Ariſtocritum miſi.
Aliæ cauſales, ut
|
Nam |
|
Quia |
|
Proptereaquod |
|
Nanq; |
|
Quippe |
|
Quoniam |
|
Enim |
|
Vtpote |
|
Quando |
|
Etenim |
|
Siquidem |
|
Quatenus |
|
Quòd |
|
Quandoquidem |
|
Et, pro quia |
{M. ii.}
Aliæ perfectiuæ ſeu abſolutiuę, ut
|
Vti |
||||||||
|
Quo, pro ut |
||||||||
|
Ne & ut, pro ne non. Terentius. |
||||||||
Sed patris uim ut queas ferre. |
|||||||||
|
Ne, pro ut non. Cicero. |
||||||||
Opera datur, iudicia ne fiant. |
|||||||||
Alię continuatiuę, ut |
Si |
Ni |
|||||||
|
Sin |
Niſi |
|||||||
|
Ne |
Num |
Vtrum |
||||||
Alię dubitatiuę, ut |
An |
Nunquid |
Necne |
||||||
|
Anne |
|
|||||||
|
Etſi |
Licet |
|
||||||
Alię aduerſatiuę, ut |
Quanq̱̃ |
Tametſi |
|
||||||
|
Quamuis |
& alię id genus. |
|||||||
Alię redditiuę earundem, ut |
|
Tamen |
|
Sedtamen |
|||||
|
|
Attamen |
|
Verūtamen |
|||||
Alię diminutiuæ, ut |
Saltem |
Certę |
|||||||
|
At |
Vel, ut, Ne uel latum digitum ceſsit. |
|||||||
|
|
Quam |
|||||||
Aliæ electiuę, ut |
|
Ac |
|||||||
|
|
AtqȜ, quando pro quam accipiuntur. |
|||||||
|
Quidem |
Nam |
|||||||
|
Equidem |
Profecto |
|||||||
Alię expletiuę, ut |
Nimirum |
Vero |
|||||||
|
Autem |
Enimuero |
|||||||
|
Scilicet |
Sedenim |
|||||||
|
Quoque |
Enim pro certe. Ver. |
Nam quis te iuuenum confidentiſsime noſtras
Iuſsit adire domos? Terent.
Enim non ſinam.
Sunt dictiones, quę nunc aduerbia, nunc coniunctiones {n. p.} nunc prępoſitiones eſſe inueniuntur, ut
Cum, quoties caſui iungitur, præpoſitio eſt.
Quādo uero ſubiūctiuo modo præponitur, cōiūctio eſt.
At quoties pro quando uſurpatur, aduerbium eſt.
In genere coniunctiones adeo tenui diſcrimine ab aduerbijs diſcernuntur, ut ſæpenumero confundantur, ut
Quando, proinde, & ſimilia.
ORDO.
Ordo coniunctionum eſt triplex, nempe
|
Præpoſitiuus |
|
Subiunctiuus |
|
Communis |
Ex coniunctionibus, hæ in primis præponi ſolent.
|
Nam |
|
Aut |
|
Quatenus |
|
||||||
|
Quare |
|
Vel |
|
Sin |
|
||||||
|
Ac |
|
Nec |
|
Seu |
|
||||||
|
Aſt |
|
Neque |
|
Siue |
|
||||||
|
Atque |
|
Si |
|
Ni |
|
||||||
|
Et |
|
Quin |
|
Niſi |
|
||||||
|
|
Quidem |
|
Vero |
|
|
||||||
Subiunctiuæ uero ſunt, |
|
Quoque |
|
Enim |
|
|
||||||
|
Autem |
Et. Et tres encliticæ, |
||||||||||
què, ne, ue, ſic dictae: ꝙ accentū in pręcedentem ſyllabam inclinent, ut |
Ludere qui neſcit, campeſtribus abſtinet armis,
IndoctùſqȜ pilæ, diſciue trochiue quieſcit.
Communes denique dicuntur, quę indifferenter & pręponi & poſtponi poſſunt, quales ſunt reliquę ferè omnes, pręter prędictas, ut
|
Equidem |
|
Saltem |
|
Ergo |
|
Tamen |
|
Igitur |
|
Quanquam. & c. |
{M. iii.}
DE PRÆPOSITIONE
PRÆPOSITIO eſt pars orationis indeclinabilis, quæ alijs orationis partibus uel compoſitione, uel appoſitione præponitur.
Appoſitione, ut Chriſtus ſedet ad dexteram patris.
Compoſitione, ut Adactum iuramentum adhibendum admonuit.
Quædam prępoſitiones poſtponi inueniuntur, ut
|
Cum |
|
|
Quibuscum |
|
Tenus |
ut |
|
Pube tenus |
|
Verſus |
|
|
Angliam uerſus |
|
Vſq; |
|
|
Ad occidentem uſq; |
DE ACCIDENTIBVS PRÆPOSITIONI.
Prępoſitioni accidit caſuū regimen, ſiue conſtructio. Cæterum in ijſdem caſibus mira eſt ſignificationis uarietas: quæ non tam regulis, q̱̃ aſsiduo legendi atq; ſcribedi uſu diſcenda eſt. Exempli cauſa,
Secundum.
Aliud ſignificat ſecundum, cum dico. Secundum aurem uulnus accepit. Aliud uero hic. Secundum deum patria colenda eſt. Aliud in hac oratione. Secundū quietem ſatis mihi felix uiſum ſum.
PRÆPOSITIONES ACCVSATIVI.
Ex præpoſitionibus, iſtæ accuſatiuo caſui adiungūtur.
AD.
Ad calendas græcas.
APVD.
Et bene apud memores, ueteris ſtat gratia facti. {n. p.}
ANTE. Diciq; beatus
Ante obitum nemo ſupremaqȜ funera debet.
ADVERSVS.
Ne Hercules quidem aduerſus duos.
CIS.
Cis Thameſim ſita eſt Aetona.
CITRA, VLTRA.
Eſt modus in rebus, ſunt certi deniqȜ fines:
Quos ultra citraqȜ nequit conſiſtere rectum.
INTRA.
Crede mihi bene qui latuit, bene uixit: & intra
Fortunam debet quiſqȜ manere ſuam.
EXTRA.
Extra omnem ingenij aleam poſitus Cicero.
CIRCVM.
Locale eſt, ut Circum montem.
CIRCA.
Circa forum, circa uigintiannos.
CIRCITER.
Tempus & numerum ſignificat. Circiter horam decimam, Circiter duo millia deſiderati ſunt.
CONTRA.
Ne contra ſtimulum calces.
ERGA.
Princeps erga populum clemens.
INTER.
Multa cadunt inter calicem, ſupremaqȜ labra.
INFRA.
Quem ego infra omnes homines eſſe puto.
SVPRA.
Dux hoſtium cum exercitu ſupra caput eſt.
IVXTA.
Cum lucubrando iuxta ancillas lanam faceret. {n. p.}
OB.
Fœda mors ob oculos uerſabatur.
PER.
Impiger extremos currit mercator ad Indos.
Per mare pauperiem fugiens, per ſaxa, per ignes.
PROPE.
Propè urbem, propè mortem.
PRÆTER.
Ita fugias, ne præter caſam.
PROPTER.
Aliquid mali, propter uicinum malum.
POST.
O ciues, ciues, quærenda pecunia primum,
Virtus poſt nummos.
PENES.
Me penes eſt unum uaſti cuſtodia mundi.
TRANS.
Cœlum, non animum mutant, qui trans mare currunt.
PRÆPOSITIONES ABLATIVI.
A.
A Ioue principium muſæ, Iouis omnia plena.
AB.
Hæc uocalibus præponitur.
Ab alio expectes, alteri quod feceris.
ABS.
Abs quiuis homine beneficium accipere, gratum eſt.
ABSQVE.
AbſqȜ eo eſſet.
CVM.
Damnum appellandum eſt, cum mala fama, lucrum. {n. p.}
CLAM.
Clam patre. & Plautus, Clam patrem.
CORAM.
Coram ſenatu acta res eſt.
DE.
Sophiſtę rixantur de lana caprina.
E.
Qui falſum teſtimonium dixiſſe conuictus erat, è ſaxo
Tarpeïo deijciebatur.
EX.
Ex malis moribus bonæ leges natæ ſunt.
PRO.
Comes facundus in uia pro uehiculo eſt.
PRÆ.
Huic aliquid prę manu dederis.
SINE.
Nulla dies ſine linea ducenda eſt.
TENVS.
Capuloque tenus ferrum impulit ira.
PRÆPOSITIONES VTRIVSQVE CASVS.
Hę quatuor utrunque caſum exigunt, ſed ferè in diuerſa ſignificatione.
IN
In tempore ueni, quod omnium rerum eſt primum.
Inque domos ſuperas ſcandere cura fuit.
SVB.
Sub lucem exportant calathis.
Vaſto uidiſſe ſub antro.
SVPER.
Super ſe collocauit.
Fronde ſuper uiridi. {N}
SVBTER.
Subter terram.
Denſa ſubter teſtudine.
Sunt & prępoſitiones quę nunquam extra compoſitionem inueniuntur, nimirum.
|
An |
|
|
Ambio |
|
Di |
|
|
Diduco |
|
Dis |
ut |
|
Diſtraho |
|
Re |
|
|
Recipio |
|
Se |
|
|
Sepono |
|
Con |
|
|
Condono |
DE INTERIECTIONE
INTERIECTIO eſt pars orationis quæ ſub incondita uoce animi affectum demonſtrat.
Tot autem ſunt interiectionum ſignificationes, quot animi perturbati ſunt motus.
Exultantis, ut Euax, uah. Plautus. Euax iurgio tandem uxorem abegi.
Dolentis, ut heu, hoi, hei, o, ah. Terent. I intro, hoi, hei. Vergil. O dolor atque decus magnum.
Timentis, ut hei, at, at. Terent. Hei uereor ne quid Andria apportet mali.
Admirantis, ut pape. Terent. Pape noua figura oris.
Vitantis, ut apage, apageſis. Terent. Apageſis, egon formidoloſus?
Laudantis, ut Euge. Mart. Cito, nequiter, euge beate.
Vocantis, ut eho, oh, io. Terent. Oh qui uocare.
Deridentis, hui. Terent. Hui tu mihi illam laudas?
Eximprouiſo aliquid deprehendentis, ut atat. Terent.
Atat, data herclè mihi ſunt uerba.
Exclamantis, ut O, prò, prò nefas. Senec. O paupertas {n. p.} felix.
Imprecantis, ut malum, uæ malum. Terent. Quid hoc, malum infelicitatis eſt?
Ridentis, ut ha ha he. Terent. Ha ha he defeſſa iam miſera ſum te ridendo.
Silentium iniungentis, ut au. Terent. Au ne comparandus hic quidem ad illum eſt.
Illud hic obſeruandum eſt nomina quoq́Ȝ & uerba quandoque interiectionis loco poni, ut apud Vergil. Nauibus infandum amiſsis. Cicero. Sed amabo te cura. Imo quęuis orationis pars affectum animi incondite ſignificans interiectionis uice fungitur. {n. p.}
DE CONSTRVCTIONE OCTO PARTIVM.
ATQVE DE OCTO orationis partibus earumq; ſpeciebus, quatenus ad etymologiam attinet, hactenus dictum eſto, deinceps de eiſdē, quatenus ad ſyntaxim, quę conſtructio dicitur, agemus.
Eſt igitur conſtructio debita partium orationis inter ſe compoſitio, iuxta rectam grammatices rationem. Ea uero eſt qua ueterum probatiſsimi, tum ſcribendo tum loquendo ſunt uſi.
Cæterum priuſq̱̃ de partium orationis ſtructura ſingulatim pertractabimus, quædam in genere de tribus grammaticę concordantijs, paucis ediſſerenda ſunt.
Concordantia nominatiui & uerbi.
Verbum perſonale cohęret cum nominatiuo, numero & perſona. ut, Nūquam ſera eſt ad bonos mores uia. Fortuna nunquam perpetuo eſt bona.
Nominatiuus primę uel ſecundę perſonę non exprimitur, niſi cauſa diſcretionis, ut, Vos damnaſtis, quaſi dicat, pręterea nemo: aut emphaſis gratia, ut, Tu es patronus, tu pater, ſi deſeris tu, perimus, quaſi dicat, pręcipue & prę alijs tu patronus es.
In uerbis quorum ſignificatio ad homines tantū pertinet, tertiæ perſonę nominatiuus ſępe ſubauditur, ut, eſt, fertur, dicunt, ferunt, aiunt, prędicant, clamitant, & ſimilia. ut Fertur atrocia flagitia deſignaſſe.
Teq; ferunt iræ pœnituiſſe tuæ.
Non ſemper uox caſualis eſt uerbo nominatiuus, ſed aliquando uerbum infinitum, ut Mentiri non eſt meum. {n. p.} Aliquando oratio, ut
Adde quod ingenuas didiciſſe fideliter artes,
Emollit mores, nec ſinit eſſe feros.
Aliquando aduerbium cum genitiuo, ut Partim uirorū ceciderunt in bello. Partim ſignorum ſunt combuſta.
Exceptio prima.
Verba infiniti modi pro nominatiuo accuſatiuū ante ſe ſtatuunt. ut, Te redijſſe incolumen gaudeo. Te fabulam agere uolo. Reſolui poteſt hic modus per ꝙ & ut, ad hunc modum. Quod tu redijſti incolumis gaudeo, ut tu fabulam agas, uolo.
Exceptio ſecunda.
Imperſonalia pręcedentē nominatiuū nō habēt, ut, Tædet me uitę, Pertęſum eſt coniugij. De quibus ſuo loco.
Nomen multitudinis ſingulare quandoq; uerbo plurali iungitur. ut Pars abiere. Vterq; deluduntur dolis.
Concordantia ſubſtantiui & adiectiui.
Adiectiuum cum ſubſtantiuo, genere, numero, & caſu conſentit, ut
Rara auis in terris nigroq; ſimillima cygno.
Ad eundem modum participia & pronomina, ſubſtantiuis adnectuntur, ut
Donec eris felix, multos numerabis amicos,
Nullus ad amiſſas ibit amicus opes.
Senec. Non hoc primum pectora uulnus mea ſenſerūt, grauiora tuli. Aliquando oratio ſupplet locum ſubſtātiui, ut Audito regem Doroberniam proficiſci.
Concordantia relatiui & antecedentis.
Relatiuum cum antecedente concordat genere, numero {N. iii.} & perſona, ut
Vir bonus eſt quis?
Qui conſulta patrum, qui leges iuraq́Ȝ ſeruat.
Nec unica uox ſolum ſed interdum etiam oratio ponitur pro antecedente, ut, In tempore ad eā ueni, quod omnium rerum eſt primum.
Relatiuum inter antecedentia diuerſorum generum collocatum, nunc cum priori conuenit, ut, Senatus aſſiduam ſtationem eo loci peragebat, qui hodie ſenaculum appellatur.
Non procul ab eo flumine, quod ſaliam uocant.
Propius a terra Iouis ſtella fertur, quę Phaëton dicitur.
Nunc cum poſteriori, ut, Homines tuentur illum globū, quę terra dicitur. Eſt locus in carcere quod Tullianum appellatur. In coito lunę, quod interlunium uocant.
Aliquando relatiuum, aliquando & nomen adiectiuū reſpondet primitiuo, quod in poſſeſsiuo intelligitur, ut Et laudare fortunas meas, qui haberem filium tali ingenio pręditum. Noſtros uidiſti flentis ocellos.
Quoties nullus nominatiuus inſeritur inter relatiuū & uerbum, relatiuum erit uerbo nominatiuus, ut Felix qui potuit boni, Fontem uiſere lucidum.
At ſi nominatiuus relatiuo & uerbo interponatur, relatiuum regetur a uerbo, aut ab alia dictione, quę cum uerbo in oratione locatur, ut Ouid.
Gratia ab officio, quod mora tardat, abeſt.
Cuius numen adoro,
Quorum optimum ego habeo.
Cum ſimilem non uidi.
Quo dignum iudicaui.
Quo melius nemo ſcribit.
Quem uidendo obſtupuit.
Lego Vergilium, præ quo, cęteri poetæ ſordent. & c. {n. p.}
De ſubſtantiuorum conſtructione.
Quum duo ſubſtantiua diuerſæ ſignificationis concurrunt, poſterius in genitiuo ponetur, ut
Creſcit amor nummi, quantum ipſa pecunia creſcit.
|
Rex pater patriæ. |
|
Cultor agri. |
|
Princeps ſpes Angliæ. |
|
Arma Achillis. |
At hic genitiuus aliquando in poſſeſsiuum mutatur, ut
|
Patris domus. |
|
Heri filius. |
|
Paterna domus. |
|
Herilis filius. |
Eſt ubi etiam in datiuum uertitur, ut
Vrbi pater eſt, urbiq; maritus
Herus tibi, mihi pater.
Exceptio.
Excipiuntur quæ in eodem caſu per appoſitionē connectuntur, ut,
Effodiuntur opes irritamenta malorum.
Ignauum fucos pecus à præſepibus arcent.
Adiectiuum in neutro genere abſolute positum, aliquando genitiuum poſtulat, ut, Paulū pecuniæ, hoc noctis. Non uidemus manticæ quod in tergo eſt.
Quantum quiſq; ſua nummorum ſeruat in arca,
Tantum habet & fidei,
Ponitur interdum genitiuus, propter ſubſtantiuum ſubauditum, ut in huiuſmodi locutionibus.
Vbi ad Dianę Veneris, ito ad dexteram.
Ventum erat ad Veſtæ. VtrobiqȜ ſubauditur templū.
Hectoris Andromache, ſubauditur uxor. Delphobe Glauci, ſubauditur filia. Huius uideo Byrream, ſubaudi ſeruum.
Laus & uituperium.
Laus & uituperium rei uarijs modis effertur, at frequentius {n. p.} in ablatiuo, uel genitiuo, ut
Edouardum noſtrum eximia ſpe, ſummaq; uirtute principem fac erudias. Vir nulla fide. Obſcuri generis nebulo. Ingenu uultus puer, ingenuiq́Ȝ pudoris.
Opus & uſus.
Opus & uſus ablatiuum exigunt. ut Autoritate tua nobis opus eſt. Gell. Pecuniam qua ſibi nihil eſſet uſus, ab ijs quibus ſciret uſui eſſe, non accepit.
Opus autem adiectiue pro neceſſarius quandoqȜ ponitur. Cic. Dux nobis & autor opus eſt. Idem. Dicis nummos mihi opus eſſe, ad apparatum triumphi. Ter. Alia quę opus ſunt, para.
De adiectiuorum conſtructione.
Genitiuus.
Adiectiua quę deſyderium, notitiam, memoriam, atq́Ȝ ijs contraria ſignificant, genitiuum adſciſcunt, ut
Eſt natura hominum nouitatis auida.
Mens futuri pręſcia. Memor eſto breuis ęui.
Imperitos rerum eductos libere in fraudem illicis.
Non ſum animi dubius, ſed deuius ęqui.
Gręcarum literarum rudis.
Adiectiua uerbalia in ax etiam in genitiuum ferūtur.
|
|
Audax ingenij. |
|
Vtilium ſagax. |
ut |
|
Tempus edax rerū. |
|
Propoſiti tenax. |
|
|
Virtus eſt uitiorū fugax. |
|
Pecuniarū petax. & c. |
Ingens pręterea adiectiuorum turba nullis certis regulis colligata caſum patrium poſtulant. Quorum farraginem ſatis quidem amplam congeſſerunt, Linacrus & Deſpauterius, Tu uero crebra lectione, ea tibi reddes admodum familiaria.
Nomina partitiua aut partitiue poſita interrogatiua {n. p.} quædā, & numeralia quędā, genitiuo, a quo & genus mutuātur, gaudēt, ut Quorū alter te ſcientia augere poteſt, altera exemplis. Vtrum horum mauis accipe. Quiſquis fuit ille deorum. An quiſquam gentium eſt æque miſer, ut ego? Diuûm promittere nemo auderet.
Tres fratrum. Quatuor iudicium.
Sapientum octauus quis fuerit, non dum conſtat.
Primus regum Romanorum fuit Romulus.
In alio tamen ſenſu ablatiuum exigunt cum præpoſitione, ut, Primus ab Hercule. Tertius ab Aenea. In alio uero ſenſu datiuum, ut, Nulli pietate ſecundus. Vſurpantur autem & cum his prępoſitionibus E, De, Ex, Inter, Ante, ut, Eſt deus è uobis alter. Solus de ſuperis.
Primus inter omnes.
Primus ibi ante omnes, magna comitante caterua.
Interrogatiuum, & eius redditiuum, eiuſdem caſus & temporis erunt. ut, Quarum rerum eſt nulla ſatietas? diuitiarum. Quid rerum nunc geritur in Anglia? Conſulitur de religione.
Fallit hæc regula quoties interrogatio ſit per cuius, ia, ium. ut, Cuium pecus? Laniorum. Aut per dictionem uariæ ſyntaxeos. ut, Furti ne accuſas, an homicidij, an utroqȜ? Fallit deniqȜ cum per poſſeſſiua Meus, tuus, ſuus. & c. reſpondendū eſt. ut, Cuius hic codex? MeꝮ.
Comparatiua & ſuperlatiua accepta partitiue genitiuum, unde genus ſortiuntur, exigunt. Comparatiua duo, ſuperlatiua plura, inter ſe conferuntur, ut, Manuū fortior eſt dextera, digitorum medius eſt longiſsimus. Accipiuntur autem partitiue cum per, E, Ex, aut inter, exponuntur. ut, Vergilius poetarum doctiſsimus .i. ex poetis, uel inter poetas.
Comparatiua cum exponuntur per quam, ablatiuum adſciſcūt, ut, Vilius argentū eſt auro, uirtutibus aurum {O} Aſciſcunt & alterum ablatiuum qui menſuram exceſſus ſignificant, ut, Quanto doctior es, tanto te geras ſubmiſsius.
Tanto, quanto, multo, longe, ætate, natu, utriq; gradui apponuntur. ut, Tanto peſsimus omnium poeta, quanto tu optimus omnium patronus. Nocturnæ lucubrationes longe periculoſiſsimę habentur. Longe cæteris peritior es, ſed non multo melior tamen.
Omne animi uitium, tanto conſpectius in ſe
Crimen habet, quanto maior qui peccat, habetur.
Maior & maximus natu. Maior & maximus ætate.
DATIVVS.
Adiectiua quibus commodum, incommodum, ſimilitudo, diſsimilitudo, uoluptas, ſummiſsio, aut relatio ad aliquid, ſignificatur in datiuum tranſeunt. ut, Sis bonus ô felixqȜ tuis.
Turba grauis paci, placidęqȜ inimica quieti.
Eſt finitimus oratori poeta.
Qui color albus erat, nunc eſt contrarius albo.
Iucundus amicis, omnibus ſupplex.
Si facis ut patriæ ſit idoneus, utilis agro.
Huc referuntur adiectiua ex con prępoſitione compoſita, ut, cōtubernalis, cōmilito, cōſeruus, cognatus. & c. Quędam ex his quæ ſimilitudinem ſignificant, etiam genitiuo gaudent. ut,
Quem metuis, par huius erat. Patres æquū eſſe cenſent, nos iamiam a pueris, illico naſci ſenes, neq; illarum affines eſſe rerum, quas fert adoleſcentia.
Domini ſimilis es. Mens conſcia recti.
Pręterea, Regina tui fidiſsima, dextra, occidit ipſa, ſua.
Communis, alienus, immunis, uariis, caſibus ſeruiūt, ut
Ci. Cōmune animantium omnium eſt coniunctionis {n. p.} appetitus, procreādi cauſa. Mors omnibus cōmunis Hoc mihi tecum cōmune eſt. Saluſt. non aliena conſilii. Senec. Alienus ambitioni. Cic. Nō alienus à Sceuolæ ſtudiis. Ouid. Vobis immunibꝮ huius eſſe mali dabitur. Plin. Caprificus omnibus immunis eſt.
Immunes ab illis malis ſumus.
Natus, commodus, incommodus, utilis, inutilis, uehemens, aptus, interdum etiam accuſatiuo iunguntur. ut,
Natus ad Gloria.
Verbalia in bilis, ut participia in dus, accepta paſſiue
datiuo adduntur. ut,
O mihi poſt nullos, multum memorande ſodales,
Nulli penetrabilis aſtro, lucus erat.
ACCVSATIVVS.
Magnitudinis menſura ſubijcitur adiectiuis in accuſatiuo. ut, Gnomon ſeptem pedes longus, umbrā non amplius quatuor pedes longā reddit. Interdū & in ablatiuo. ut, Fons latus pedibus tribus, altus triginta. Interdum etiam & genitiuo. Colu. In morem horti areas latas pedū denûm, longas pedū quinquagenûm facito.
ABLATIVVS.
Adiectiua quę ad copiam, ægeſtatemue pertinent, nūc ablatiuo, interdum & genitiuo gaudent, ut
Amor, & melle & felle eſt fecundiſsimus.
Diues agris, diues poſitis in fœnore nummis.
Referunt ſe nocte minores, crura thymo plena.
Quæ regio in terris, noſtri non plena laboris?
Diues opum, diues pietati ueſtis, & auri.
O curuæ in terras animæ, & cœleſtium inanes.
Nomina diuerſitatis ablatiuum ſibi cum præpoſitione ſubijciunt. ut, Alter ab illo. Aliud ab hoc. Diuerſus ab iſto. {O. ii.}
Adiectiua regunt ablatiuum ſignificantem cauſam. ut,
Pallidus ira. Incuruus ſenectute. Liuida armis brachia. Trepidus morte futura.
Forma, uel modus rei adijcitur nominibus in ablatiuo.
ut, Facies miris modis pallida. Nomine grāmaticus.
re barbarus. Sum tibi natura parens, pręceptor cōſilijs. Troianus origine Cæſar. Spe diues, re pauper.
Syrus natione.
Dignus, indignus, pręditus, captus, contentus, extorris, auferendi caſui adijciuntur. ut,
Dignus es odio. Qui filium haberē tali ingenio pręditum.
AtqȜ oculis capti fodere cubilia talpæ.
Sorte tua contentus abi.
Horum nonnulla genitiuum interdum uendicant. ut,
Militia eſt operis altera digna tui.
Diſcendam magnorum haud quaq̱̃ indignus aurorū.
DE PRONOMINVM CONSTRVCTIONE.
MEi, tui, ſui, noſtri, ueſtri, genitiui primitiuorū ponūtur cū paſsio ſignificatur, Languet deſyderio tui.
Parsq; tui latitat corpore clauſa meo. Imago noſtri.
Meus, tuus, ſuus, noſter, ueſter, adijciuntur cū actio denotatur, ut, Fauet deſyderio tuo, Imago noſtra.
Noſtrum & ueſtrū genitiui, ſequuntur diſtributiua, partitiua, comparatiua, & ſuꝑlatiua, ut Vnuſquiſq; ueſtrū.
Nemo noſtrum. Ne cui ueſtrum ſit mirum.
Maior noſtrum. Maximus natu ueſtrum.
Hæc poſſeſsiua meus, tuus, ſuus, noſter & ueſter, hos genitiuos poſt ſe recipiunt, Ipſius, ſolius, unius, duorū, trium, & ſic deinceps, omnium, plurium, paucorum, cuiuſq;, {n. p.} & genitiuos participiorū, ut, Ex tuo ipſius animo coniecturā feceris. Dico mea unius opera rempub. eſſe liberatam. Meum ſolius peccatum corrigi non poteſt. Noſter duorum euentus oſtendat, utra gens ſit melior. In ſua cuiuſq; laude præſtantior. Noſtra omnium memoria. Veſtris paucorum reſpondet laudibus.
Scripta
Cum mea nemo legat, uulgo recitare timentis.
Sui & ſuus, reciproca ſunt, hoc eſt, ſemper reflectuntur ad id quod pręceſsit in eadem oratione. ut,
Nimium admirantur ſe. Parcit erroribus ſuis. Aut annexa per copulam. ut, Magnopere Petrus rogat, ne ſe deſeras. Cicero reminiſcitur clientum ſuorum.
Ipſe ex pronominibus trium perſonarū ſignificationē repreſentat, ut Ipſe uidi, Ipſe loquere, Ipſe dixit.
Et nominibus pariter ac pronominibus adiungitur, ut
Ipſe ego, ipſe ille, ipſe Hercules.
Idem etiam omnibus perſonis iungi poteſt, ut
Ego idem adſum. Idem has nuptias perge facere.
Idem iungat uulpes, & mulgeat hircos.
Hæc demonſtratiua hic, ille, iſte, ſic diſtinguntur.
Hic, mihi proximū demonſtrat: iſte, cum qui apud te eſt: ille, cum qui ab utroq; remotus eſt, indicat.
Ille tum uſurpatur cum ob eminentiam, rem quampiam demonſtramus. ut, Alexander ille magnus. Iſte uero ponitur, quando cum contemptu rei alicuius mentionē facimus. ut, Iſtum æmulū quo ad poteris ab ea pellito.
Hic & ille, cum ad duo antepoſita referuntur, hic ad poſterius & propius: Ille ad prius & remotius referri debet. ut,
Agricolæ contrarium eſt paſtoris propoſitum, ille q̱̃ maxime ſubacto & puro ſolo gaudet: hic nouali graminoſq;: Ille fructum è terra ſperat: hic è pecore. {O. iii.}
DE VERBORVM CONSTRVCTIONE.
NOMINATIVVS POST VERBVM.
VERBA ſubſtantiua, ut Sum, forem, fio, exiſto, uerba uocandi paſsiua, ut Nominor, appellor, dicor, uocor, nuncupor, & ijs ſimilia, ut ſcribor, ſalutor, habeor, exiſtimor. Item uerba geſtus, ut ſedeo, dormio, incedo, curro, utrinq; nominatiuum expetunt, ut
Deus eſt ſummum bonum. Perpuſilli uocantur nani.
Fides, religionis noſtræ fundamentum habetur.
Malus paſtor dormit ſupinus.
Homo incedit erectus in cœlum.
Deniq; omnia ferè uerba poſt ſe nominatiuum habent, adiectiui nominis, ut,
Rex mandauit primus extirpari idololatriā. Pij orāt taciti. Boni diſcunt ſeduli.
Infinitum quoqȜ utrinq; eoſdem caſus habet, pręcipue cum uerba optandi eiſq; ſimilia accedunt. ut,
Hypocrita cupit uideri iuſtus, hypocrita cupit ſe uideri iuſtum. Malo diues eſſe q̱̃ haberi, malo me diuitem eſſe q̱̃ haberi.
Natura beatis oībꝮ eſſe dedit, ſi quis cognouerit uti.
Nobis non licet eſſe tam diſertis, uel diſertos.
Expedit bonas eſſe uobis.
Quo mihi commiſſo non licet eſſe piam?
GENITIVVS POST VERBVM.
SVm genitiuum poſtulat quoties ſignificat poſſeſsionē, aut ad aliquid pertinere, ut Pecus eſt Melibæi.
Adoleſcentis eſt, maiores natu ue reri.
Regum eſt, parcere ſubiectis & debellare ſuperbos {n. p.}
Excipiuntur hi nominatiui, meum, tuum, ſuum, noſtrū, ueſtrum, humanū, beluinum, & ſimilia ut, Nō eſt meū contra autoritatem ſenatus dicere. Eia haud ueſtrū eſt iracundos eſſe. Humanum eſt iraſci. At hic ſubintelligi uidetur officiū, quod aliquando etiā exprimitur, ut Tuū eſt officiū, has bene ut adſimiles nuptias.
Verba æſtimandi genitiuis gaudent. ut,
Plurimi paſſim fit pecunia. Pudor parui penditur.
Nihili, uel pro nihilo habentur literæ.
Pluris opes nunc ſunt, q̱̃ priſci temporis annis.
Aeſtimo, uel genitiuum, uel ablatiuum adſciſcit, ut,
Non huius te æſtimo. Magno ubiq; uirtus æſtimāda eſt.
Flocci, nauci, nihili, pili, aſsis, huius, teruncij, his uerbis æſtimo, pendo, facio peculiariter adijciuntur. ut,
Ego illum flocci pendo. Nec huius facio, qui me pili æſtimat. Singularia ſunt illa. Aequi boni conſulo.
Aequi boni facio .i. in bonam accipio partem.
Verba accuſandi, damnandi, monendi, abſoluendi, & conſimilia, genitiuum poſtulant, qui crimen ſignificet.
ut, Qui alterum incuſat probri, ipſū ſe intueri oportet. Etiam ſceleris condemnat generum ſuum.
Parce tuum uatem ſceleris damnare cupido.
Admoneto illum priſtinæ fortunæ.
Monachi, uoti abſoluti ſunt.
Veritur hic genitiuus aliquando in ablatiuum uel cum,
uel ſine præpoſitione. ut, Si in me iniquus es iudex?
condemnabo te eodem crimine.
Vxorem de pudicitia grauiter accuſauit.
Putaui ea de re admonendum eſſe te.
Vterq;, nullus, alter, neuter, alius, ambo, & ſuperlatiuus gradus, non niſi in ablatiuo id genus uerbis ſubduntur. ut, Accuſas furti, an ſtupri, an utroq;? ſiue de utroq;? ambobus? uel de ambobus? neutro uel de neutro. {n. p.} De plurimis ſimul accuſaris.
Satago, miſereor, miſereſco, genitiuum admittunt. ut,
Is rerum ſuarum ſatagit. Oro miſerere laborū.
Tantorum, miſerere animi non digna ferentis.
Et generis miſereſce tui.
At miſereor & miſereſco, rarius cum datiuo leguntur.
Senec. Huic ſuccurro, Huic miſereor. Boet.
Dilige iure bonos, & miſereſce malis.
Reminiſcor, obliuiſcor, memini, genitiuum aut accuſatiuum deſyderant. ut Datæ fidei reminiſcitur. Proprium eſt ſtultitiæ, aliorū uitia cernere, obliuiſci ſuorum. Faciam, ut meiq;, & huius diei ac loci, ſemper memineris. Omnia quæ curant, ſenes meminerunt. Memini de hac re, de armis, de te .i. mentionem feci.
Potior aut genitiuo aut ablatiuo iungitur. ut,
Romani ſignorum & armorum potiti ſunt.
Egreſſi optata potiuntur Troes arena.
DATIVVS POST VERBVM.
OMnia uerba acquiſitiue poſita, adſciſcunt datiuum eius rei, cui aliquid quocūq; modo acquiritur, ut,
Mihi iſtic nec ſeritur nec metitur,
Neſcio quis teneros oculus mihi faſcinat agnos.
Huic regulæ appendent uarii generis uerba.
In primis uerba ſignificantia commodum aut incommodum, regunt datiuum, ut,
Illa ſeges demū uotis reſpondet auari Agricolæ,
Non potes mihi nec commodare nec incōmodare.
Validis incumbite remis.
Suam eruditionem tibi acceptam fert.
Ex his quædam etiam efferuntur, cum accuſatiuo, ut
Vnum ſtudetis omnes, unum ſentitis. {n. p.}
Si ea memorem quę ad uentris uictū conducunt, mora eſt. In hęc ſtudia incumbite. Natura ne plus ad eloquentiam confert, an doctrina? Feſſum, quies plurimum iuuat.
Verba comparandi regunt datiuum, ut
Sic paruis componere magna ſolebam.
Fratri ſe & opibus & dignatione adæquauit.
Interdum additur ablatiuus, ut,
Comparo Vergilium cum Homero.
Verba dandi & reddendi, regunt datiuum, ut,
Fortuna multis nimis dat, ſatis nulli.
Ingratus eſt, qui gratiam bene merenti non reponit.
Hæc uariam habent conſtructionem, Dono tibi munꝮ.
Dono te munere. Huic rei aliquid tēporis imꝑtias.
Plurima ſalute Parmenonē ſuū ſūmū impertit Gnato
Aſperſit mihi labem. Aſperſit me labe.
Inſtrauit equo penulam, Inſtrauit equum penula.
Vt piget infido conſuluiſſe uiro .i. dediſſe conſilium.
Rectorēq; ratis de cūctis cōſulit aſtris .i. petit cōſiliū.
Peſsime iſtuc in te atq; in illum conſulis.
Metuo, timeo, formido tibi & a te uel de te .i. ſum ſollicitus pro te.
Metuo, timeo, formido te, ſcilicet ne mihi noceas.
Verba promittendi ac ſoluendi regunt datiuū. ut,
Hæc tibi promitto, ac recipio ſanctiſsime eſſe obſeruaturum. Aes alienum mihi numerauit.
Verba imperandi, & nunciandi datiuum requirunt. ut,
Imperat aut ſeruit collecta pecunia cuiq;.
Quid de quoq; uiro, & cui dicas ſæpe caueto.
Dicimus, tempero, moderor tibi & te.
Refero tibi & ad te. Item. Refero ad ſenatū .i. propono, ſcribo, mitto tibi & ad te.
Do tibi literas, ut ad aliquem feras, do ad te literas .i. mitto. {P}
Verba fidendi datiuum regunt. ut,
Vacuis committere uentis, nil niſi lęue decet.
Mulieri ne credas, ne mortuæ quidem.
Verba obſequendi & repugnandi, datiuum regunt. ut,
Semper obtemperat pius filius patri.
Quæ homines arant, nauigant, ędificant, uirtuti omnia parent. Ipſum hunc orabo, huic ſupplicabo.
Venienti occurrite morbo.
Ignauis precibus fortuna repugnat.
At ex his quædam cum alijs caſibus copulantur.
Ad amorem nihil potuit accedere.
Illud conſtat omnibus, ſeu inter omnes.
Hæc fratri mecum non conueniunt. Sæuis inter ſe conuenit urſis. Auſculto tibi .i. obedio. Auſculto te .i. audio.
Adamas diſſidet magneti, ſeu cum magnete. Certat illi, uel cum illo.
Tu dic mecum quo pignore certes.
Verba minandi & iraſcendi, regunt datiuum. ut,
VtriqȜ mortem minatus eſt.
Adoleſcenti nihil eſt quod ſuccenſeat.
Sum cum compoſitis, pręter poſſum, datiuū exigit, ut,
Rex pius eſt reipub. ornamento. Mihi nec obeſt, nec prodeſt. Multa petentibus, deſunt multa.
Datiuum poſtulant uerba compoſita cum his prępoſitionibus,
PRÆ.
Ego meis maioribus uirtute pręluxi.
Sed pręeo pro uinco, præcedo, præcurro, præuertor, accuſatiuo iunguntur.
AD.
Albo gallo ne manum admoliaris.
CON.
Mulier quędam ex Andro, commigrauit huic uiciniæ. {n. p.}
SVB.
Subolet iam uxori, quod ego machinor.
ANTE.
Iniquiſſimam pacem, iuſtiſsimo bello antefero.
POST.
Omnes poſthabui mihi res, ita ut par fuit.
OB.
Quum nemini obtrudi poteſt, itur ad me.
IN.
Impendet omnibus periculum.
INTER.
Malleolus uitibus interſerendus eſt.
Pauca ex his mutant datiuum aliquotes in aliū caſū, ut
Pręſtat ingenio alius, alium.
Multos uirorum anteit ſapientia. In amore hæc inſunt uitia. Interdico tibi aqua & igni.
Eſt pro habeo datiuum exigit. ut,
Velle ſuum cuiq; eſt, nec uoto uiuitur uno.
Eſt mihi nanqȜ domi pater, eſt iniuſta nouerca.
Huic confine eſt ſuppetit. ut,
Pauper enim non eſt, cui rerum ſuppetit uſus.
Sum cum multis alijs geminum adſciſcit datiuum. ut,
Exitio eſt auidis mare nautis.
Speras tibi laudi fore, quod mihi uitio uertis.
Nemo ſibi Mimos accipere debet fauori.
Suo ſibi gladio hunc iugulauit.
Additur hic datiuus feſtiuitatis cauſa.
ACCVSATIVVS POST VERBVM.
VErba tranſitiua cuiuſcunq; generis, ſiue actiui, ſiue communis, ſiue deponentis, exigunt accuſatiuum.
ut, Percontatorem fugito, nam garrulus idem eſt. {P. ii.}
Nec retinent patulę commiſſa fideliter aures.
Inprimis uenerare deos. Aper agros depopulatur.
Etiam & uerba neutra accuſatiuum admittunt cognatæ ſignificationis. ut
Tertiam ætatem hominum uiuebat Neſtor.
Longam incomitata uidetur ire uiam.
Duram ſeruit ſeruitutem.
Hunc accuſatiuum mutāt autores non raro in ablatiuū.
ut, Diu uideor uita uiuere. Ire recta uia.
Morte obijt repentina.
Sunt & quæ figurate accuſatiuum habent. ut,
Nec uox hominem ſonat, o dea certe.
Qui Curios ſimulant, & Bacchanalia uiuunt.
Paſtillos Rufillus olet, Gorgonius hircum.
Duo accuſatiui.
Verba rogandi, docendi, ueſtiendi, duplicem regunt accuſatiuum, ut, Tu modo poſce deum ueniam.
Dedocebo te iſtos mores.
Ridiculum eſt, te me admonere iſtud.
Induit ſe calceos, quos prius exuerat.
Rogandi uerba interdum mutant alterum accuſatiuum in ablatiuum. ut,
Ipſum obteſtemur, ueniamq; oremus ab ipſo.
Suſpitionem iſtam ex illis quęre.
Veſtiendi uerba interdum mutant alterum accuſatiuum in ablatiuum, uel datiuum. ut,
Induo te tunica, uel tibi tunicam. Hoc te celauimus unum. Baſſus noſter, de hoc me celauit.
ABLATIVVS POST VERBVM.
QVoduis uerbum admittit ablatiuū ſignificantem inſtrumentum, aut cauſam, aut modum actionis, {n. p.}
INSTRVMENTVM.
Dęmona non armis, ſed morte ſubegit Ieſus.
Naturam expellas furca, tamen uſq; recurrit.
Hi iaculis, illi certant defendere ſaxis.
CAVSA.
Gaudeo (ita me dij ament) gnati cauſa.
Inuidus alterius rebus macreſcit opimis.
Vehementer ira excanduit.
MODVS.
Mira celeritate rem peregit.
Dum uires animiq; ſinunt, tolerate laborem.
Iam ueniet tacito curua ſenecta pede.
Ablatiuo cauſæ & modi aliquando additur præpoſitio,
ut, Baccharis præ ebrietate.
Summa cum humanitate tractauis hominem.
Quibuſ libet uerbis ſubijcitur nomen precij in ablatiuo caſu, ut
Teruncio, ſeu uitioſa nuce non emerim.
Multo ſanguine ac uulneribus ea uictoria ſtetit.
Vili, paulo, minimo, magno, nimio, plurimo, dimidio
Duplo, adiiciuntur ſæpe ſine ſubſtantiuis, ut
Redime captum q̱̃ queas minimo. Vili uęnit triticū,
Conſtat paruo fames, magno faſtidium.
Excipiuntur hi genitiui, ſine ſubſtantiuis poſiti, tanti, quantipluris, minoris, tantiuis, tantidem, quantilibet, quanticunq;, ut
Tanti eris aliis, quanti tibi fueris.
Non uendo pluris q̱̃ alij, fortaſſe etiam minoris.
Vix Priamus tanti totaqȜ Troia fuit.
Sin addantur ſubſtantiua, in ablatiuo efferuntur, ut
Tanta mercede docuit, quanta hactenus nemo. {P. iii.}
Minori precio uendidi, q̱̃ emi.
Valeo etiam interdum cū accuſatiuo iunctū reꝑitur. ut,
Denarij dicti, ꝙ denos æris ualebāt, ꝗnarij ꝙ quinos.
Verba abundandi, implendi, onerādi, & his diuerſa ablatiuo gaudent, ut,
Amore abundans Antipho.
Malo uirum pecunia, q̱̃ pecuniam uiro indigentem.
Sylla omnes ſuos diuitijs expleuit.
Hoc te crimine expedi.
Homines nequiſsimi, quibus te onerarūt mendacijs?
Ego hoc te faſce leuabo.
Aliquem familiarem ſuo ſermone participauit.
Ex quibus quædā nōnunquā etiā in genitiuū ferūtur, ut
Quam diues niuei pecoris, q̱̃ lactis abundans.
Quaſi tu huius indigeas patris.
Quid eſt, quod in hac cauſa defenſionis egeat?
Implentur ueteris Bacchi, pinguiſq; ferinæ.
Poſtquam dextra fuit cædis ſaturata.
Omnes mihi labores leues fuere, pręterquam tui carendū ꝙ erat. Paternū ſeruū ſui participauit cōſilij
Fungor, fruor, utor & ſimilia, ablatiuo iunguntur.
Qui adipiſci ueram gloriam uolunt, iuſtitiæ fungātur officiis. Optimum eſt aliena frui inſania.
In re mala, animo ſi bono utare, iuuat.
Aſpice uenturo lætentur ut omnia ſæclo.
Qui ſua uictoria tam inſolenter gloriarentur.
Deſtruit, ædificat, mutat quadrata rotundis.
Veſcor carnibꝮ. Haud equidē tali me dignor honore
Vt malis gaudeat alienis.
Exemplorum multitudine ſuperſidendum eſt.
Regni eum ſocietate munerauit.
Communicabo te ſemper menſa mea.
Proſequor te amore, laude, honore. & c. i. amo, {n. p.} laudo, honoro.
Afficio te gaudio, ſupplicio, dolore. & c. i. exhilaro, punio, contriſto.
Mereor cum aduerbijs, bene, male, melius, peius, optime, peſsime, ablatiuo adhæret. ut,
De me nunq̱̃ bene meritus es.
Eraſmus de lingua latina optime meritus eſt.
Catilina peſsime de rep. meruit.
Quædam accipiendi, diſtandi, & auferendi uerba ablatiuum cum præpoſitione optant. ut,
Iſtuc à multis iam pridem audiueram.
A trepido uix abſtinet ira magiſtro.
Naſci à principibus fortuitum eſt.
Procul abeſt ab urbe imperator.
Vertitur hic ablatiuus aliquando in datiuum. ut,
Viuere ſi recte neſcis, diſcede peritis.
Eſt uirtus placitis abſtinuiſſe bonis.
Heu fuge nate dea teq; his (ait) eripe flammis.
Verbis quę uim comparationis obtinent, adiicitur ablatiuus ſignificans menſuram exceſſus, ut
Deforme exiſtimabat, quos dignitate pręſtaret, ab ijs uirtutibus ſuperari.
Quibuſlibet uerbis additur ablatiuus abſolute ſumptꝮ.
ut, Imperante Auguſto natus eſt Chriſtus, imperante
Tyberio crucifixus.
Credo pudicitiam Saturno rege moratam
In terris.
Nil deſperandum Chriſto duce & auſpice Chriſto.
Iam Maria, audito Chriſtum ueniſſe, cucurrit.
Verbis quibuſdam additur auferendi caſus per ſynecdochen, & poetice accuſatiuus, ut
Egrotat animo magis quàm corpore.
Candet dentes. Rubet capillos. {n. p.}
Quædam tamen efferuntur in gignendi caſu, ut
Abſurde facis, qui angas te animi.
Exanimatus pendet animi. Deſipiebam mentis. Plau.
Diſcrucior animi, quia ab domo abeundum eſt mihi.
Eidem uerbo diuerſi caſus, diuerſę rationis apponi poſſunt. ut, Dedit mihi ueſtem pignori, te preſente, propria manu.
Paſsiuis additur ablatiuus agentis, ſed antecedente prępoſitione, interdum & datiuus. ut
Laudatur ab his, culpatur ab illis.
Honeſta bonis uiris, non occulta petuntur.
Quorum participia frequentius datiuis gaudent, ut
Nulla tuarum audita mihi nec uiſa ſororum.
Oblituſq; meorum, obliuiſcendus & illis.
Cęteri caſus manent in paſsiuis qui fuerunt actiuorum.
ut, accuſaris a me furti. Habeberis ludibrio. Dedoceberis a me iſtos mores. Priuaberis magiſtratu.
Vapulo, uęneo, liceo, exulo, fio, neutropaſsiua, paſsiuā conſtructionem habent, ut
A præceptore uapulabis.
Malo a ciue ſpoliari q̱̃ ab hoſte uęnire.
Quid fiet ab illo? Virtus paruo precio licet ab oībus
Cur a conuiuiis exulat philoſophia?
Quibuſdam tū uerbis, tum adiectiuis, familiariter ſubijciuntur uerba infinita. ut,
Iuuat uſq; morari, & conferre gradum.
Dicere quæ puduit, ſcribere iuſsit amor.
Vis fieri diues pontice? nil cupias.
Et erat tum dignus amari. Audax omnia perpeti gens humana ruit, per ueritum nefas.
Ponuntur interdum figurate, & abſolute, ut
Hæccine fieri flagitia?
Criminibus terrere nouis, hinc ſpargere uoces.
Et quærere conſcius arma .i. terrebat, ſpergebat, {n. p.} quærebat.
DE GERVNDIIS.
GErundia & ſupina regunt caſus ſuorū uerborū. ut
Efferor ſtudio uidendi parentes.
Vtendum eſt ætate, cito pede labitur ętas.
Scitatum oracula Phæbi mittimus.
DI
Gerundia in di pendent â quibuſdam tum ſubſtantiuis, tum adiectiuis, ut,
Et quæ tanta fuit Romam tibi cauſa uidendi?
Cecropias innatus apes amor urget habendi.
Aeneas celſa in puppi, iam certus cundi.
Poetice infinitus loco gerundii ponitur. ut,
Studium quibus arua tueri. Peritus medicari.
Interdum non inuenuſte adijcitur gerundiis etiam genitiuus pluralis. ut,
Quum illorum uidendi gratia me in forū cōtuliſſem.
Date creſcendi copiam nouarum.
Cōceſſa eſt diripiendi pomorū atq; obſoniorū licētia
DO
Gerundia in do pendent ab his prępoſitionibus.
|
A |
|
De |
|
Cum |
|
|
Ab |
|
E |
|
In |
ut |
|
Abs |
|
Ex |
|
Pro |
Ignavi à diſcendo cito deterrentur.
Amor & amicitia, utrunqȜ ab amando dictum eſt.
Ex defēdēdo q̱̃ ex accuſādo uberior gloria cōparatur
Conſultatur de tranſeundo in Galliam.
Recte ſcribendi ratio cum loquendo iuncta eſt.
Pro uapulando ab hoſte mercedem petam.
Ponuuntur & ſine præpoſitione. ut,
Alitur uitium creſcitq; tegendo. {Q}
Scribendo diſces ſcribere.
DVM.
Gerundia in Dum pendent ab his præpoſitionibus.
|
Inter |
|
Ob |
|
Ante |
|
Propter |
|
Ad |
|
|
Inter cœnandum hilares eſte.
Ante damnandum ingentes tollent animos.
Locus ad agendum ampliſsimus.
Ob abſoluendum munus ne acceperis.
Veni propter te redimendum.
Cum ſignificatur neceſsitas ponuntur citra præpoſitionem addito uerbo eſt. ut
Orandum eſt, ut ſit mens ſana in corpore ſano.
Vigilandum eſt ei, qui cupit uincere.
Gerundia in nomina uertuntur.
Vertuntur gerundia in nomina adiectiua. ut,
Tantus amor florum, & generandi gloria mellis.
Ad accuſandos homines duci pręmio, proximum latrocinio eſt.
Cur adeo delectaris criminibus inferendis?
DE SVPINIS.
TVM,
PRius ſupinum actiue ſignificat, & ſequitur uerbum aut participium ſignificans motum ad locum, ut
Spectatum ueniunt, ueniunt ſpectentur in ipſæ.
Milites ſunt miſsi ſpeculatum arcem.
Illa uero do uænū, do filiā nuptū, latentē habent motū.
At hoc ſupinum in neutropaſsiuis, & cum infinito iri, paſsiue ſignificat. ut, Coctum ego nō uapulatum, dudū cōductus ſum. Poſtq̱̃ audierat non datū iri uxorem {n. p.} filio. Poetæ dicunt, Eo uiſere, uado uidere.
Ponitur & abſolute cū uerbo eſt. ut, Actum eſt, ilicet periſti. Itum eſt in uiſcera terræ. Ceſſatum eſt ſatis.
TV.
Poſterius ſupinum paſsiue ſignificat, & ſequitur nomina adiectiua, ut
Sum extra noxam, ſed non eſt facile purgatu.
Quod factu fœdum eſt, idem eſt dictu turpe.
Qui pecunia non mouetur, hunc dignum ſpectatu arbitramur. In iſtis uero, Surgit cubitu, redit uenatu:
cubitu & uenatu, nomina potius cenſenda uidentur, q̱̃ ſupina.
DE TEMPORE ET LOCO.
TEMPVS.
QVę ſignificant partem temporis in ablatiuo frequentius uſurpantur in accuſatiuo raro. Nemo mortaliū oībus horis ſapit. Nocte latent mendę.
Id tempus creatus eſt conſul.
Quę autem durationem temporis denotant in accuſatiuo, interdum & ablatiuo efferuntur. ut,
Hic iam tercentum totos regnabitur annos.
Noctes atq; dies patet atri ianua ditis.
Hic tamen hac mecum poteris requieſcere nocte.
Imperauit triennio, & decem menſibus, octoq; diebus.
Dicimus etiam. In paucis diebus, de die, de nocte.
Promitto in diem. Commodo in menſem. Annos ad quinquaginta natus. Per tres annos ſtudui. Puer id ętatis. Non plus triduum aut triduo. Tertio, uel ad tertium calendas uel calendarum.
SPACIVM LOCI.
Spaciū loci in accuſatiuo effertur, interdū & in ablatiuo.
ut, Die quibus in terris (& eris mihi magnus Apollo.) {Q. ii.}
Treis pateat cœli ſpacium, non amplius ulnas.
Iam mille paſſus proceſſerā. Abeſt bidui, ſubintelligitur ſpacium. Abeſt ab urbe quingentis paſſuum millibus.
APPELLATIVA LOCORVM.
Nomina appellatiua, & nomina maiorum locorum adduntur ferè cum prępoſitione uerbis ſignificantibus in loco, ad locum, à loco, aut per locum. ut,
In foro uerſatur. Meruit ſub rege in Gallia.
Ad templum non æquę palladis ibant
Iliades.
Legantur in Hiſpaniam maiores natu nobiles.
E Sicilia decedens Rhodum ueni.
Per mare ibis ad Indos.
Omne uerbum admittit genitiuum proprij nominis loci in quo fit actio, modo primę uel secundę declinationis & ſingularis numeri ſit. Quid Romę faciam? Mentiri neſcio. Samia mihi mater fuit: ea habitabat Rhodi.
Hi genitiui, humi, domi, militię, belli pro propriis uſurpantur. ut, Domi belliqȜ ſimul uiximus.
Parui ſunt foris arma, niſi eſt conſilium domi.
Domi, non alios ſecū patitur genitiuos, q̱̃ meę, tuę, ſuę, noſtrę, ueſtrę, alienę. ut, Verſor domi meę, non alienę.
Verum ſi proprium loci, pluralis dumtaxat numeri, aut tertiæ declinationis fuerit, in datiuo aut ablatiuo ponitur. ut, Colchus an Aſſyrius, Thebis nutritus, an Argis.
Sueton. Lentulus Getulicus Tiburi genitum ſcribit.
Liui, Neglectum Anxuri præſidium.
Cic. Cum una ſola legione fuit Carthagini.
Romę Tibur amem uentoſus, Tibure Romam.
Cic. Cum tu Narbone menſas hoſpitum conuomeres.
Idem. Commendo tibi domum eius, quę eſt Sycione.
Sic utimur ruri, uel rure in ablatiuo. ut,
Ruri ferè ſe continet. Rure paterno eſt ſibi far modicū. {n. p.}
AD LOCVM.
Verbis ſignificantibus motum ad locū apponitur proprium loci in accuſatiuo. ut, Cōceſsi Cantabrigiam ad capiendum ingenii cultum. Eo Londinum ad merces emendas. Ad hunc modum utimur rus & domus. ut
Ego rus ibo. Ite domū ſaturę, uenit heſperꝮ, ite capellę
A LOCO PER LOCVM.
Verbis ſignificantibus motum à loco aut per locum adiicitur proprium loci in ablatiuo. ut
Niſi ante Roma profectus eſſes, nunc eā relinqueres.
Eboraco ſiue per Eboracum ſum facturus iter.
Ad cundem modum uſurpantur domus & rus, ut,
Nuper exiit domo. Timeo ne pater rure redierit.
DE IMPERSONALIVM CONSTRVCTIONE.
GENITIVVS.
HAEC tria imperſonalia, intereſt, refert, & eſt, quibuſ libet genitiuis annectūtur, pręter, mea, tua, ſua, noſtra, ueſtra, & cuia. ut,
Intereſt magiſtratus tueri bonos, animaduertere in malos. Refert multum chriſtianæ reip. epiſcopos doctos & pios eſſe. Prudentis eſt multa diſſimulare.
Tua refert teipſum noſſe.
Ea cędes crimini potiſsimum datur ei, cuia interfuit, non ei, cuia nihil interfuit.
Adijciuntur & illi genitiui, tanti, quanti, magni, parui, quanticunq;, tantidem. ut,
Magni refert, quibuſcum uixeris. Tanti refert honeſta agere. Veſtra parui intereſt. Et intereſt ad laudē meam. {Q. iii.}
DATIVVS.
In datiuum feruntur hæc imperſonalia, accidit, certū eſt, contingit, conſtat, confert, cōpetit, conducit, conuenit, diſplicet, dolet, expedit, euenit, liquet, libet, licet, nocet, obeſt, prodeſt, præſtat, patet, ſtat, placet, reſtat, benefit, malefit, ſatiſfit, ſupereſt, ſufficit, uacat. ut,
Conuenit mihi tecum.
Emori per uirtutē mihi pręſtat, q̱̃ per dedecus uiuere.
Non uacat exiguis rebus adeſſe Ioui.
Dolet dictum imprudenti adoleſcenti & libero: ſubauditur eſſe. A nouerca malefit priuignis.
A deo nobis benefit. Stat caſus renouare omnes.
ACCVSATIVVS.
Hæc imperſonalia accuſandi caſum exigunt, iuuat, decet, dedecet, delectat, oportet. ut,
Me iuuat ire per altum. Vxorem ædes curare decet.
Dedecet uiros muliebriter rixari. Cato.
Patrem familias uendacem, non emacē eſſe oportet.
His uero, attinet, ꝑtinet, ſpectat, additur prępoſitio ad.
ut, Me ne uis dicere quod ad te attinet?
Spectat ad omnes bene uiuere.
Quintil. Pertinet in utramq; partem.
ACCVSATIVVS CVM GENITIVO.
His imperſonalibus ſubijcitur accuſatiuus cum genitiuo, pœnitet, tędet, miſeret, miſereſcit, pudet, piget.
ut, Cic. Si ad centeſimum uixiſſet annum, ſenectutis cum ſuæ nō pœniteret. Tędet animā meam uitę meæ.
Aliorum te miſeret, tui nec te miſeret, nec pudet.
Fratris me quidem pudet pigetq;.
Nonnulla imperſonalia remigrant aliquando in perſonalia. {n. p.} ut, Non omnes arbuſta iuuant.
Nanq; decent animos mollia regna tuos.
Agricolam arbor ad frugem perducta delectat.
Nemo miſerorum commiſereſcit.
Te non pudet iſtud? Non te hæc pudent?
Cœpit, incipit, deſinit, debet, ſolet, & poteſt, imperſonalibus iuncta, imperſonalium formam induunt. ut,
Vbi primū cœperat non conuenire, quęſtio oriebatur.
Tędere ſolet auaros impendij. Deſinit illum ſtudij tædere. Sacerdotem inſcitiæ pudere debet.
Peruenire ad ſummum, niſi ex principijs non poteſt.
Verbum imperſonale paſsiuæ uocis, ſimilem cum perſonalibus paſsiuis caſum obtinet. ut,
Ab hoſtibus conſtanter pugnatur.
Qui quidem caſus interdum non exprimitur. ut,
Strato diſcumbitur oſtro.
Verbum imperſonale paſsiuæ uocis, pro ſingulis perſonis utriusq; numeri indifferenter accipi poteſt. ut,
Statur, id eſt, ſto, ſtas, ſtamus, ſtatis, ſtant.
DE PARTICIPII CONSTRVCTIONE.
PArticipia regunt caſus uerborum a quibus deriuātur.
ut, Duplices tendens ad ſydera palmas, talia uoce refert.
Vbera lacte domum referent diſtenta capellæ.
Diligendus ab omnibus. Quanq̱̃ in his uſitatior eſt datiuus. ut, Reſtat Chremes qui mihi exorandus eſt.
GENITIVVS.
Participia cum fiunt nomina, genitiuum poſtulant. ut,
Alieni appetens. Sui profuſus. Cupientiſsimus tui.
Inexpertus belli. Indoctus pilæ. {n. p.}
ACCVSATIVVS.
Exoſus, peroſus, pertæſus, in accuſatiuum feruntur. ut,
Immundam ſegnitiem peroſæ. Aſtronomus exoſus ad unum mulieres. Pertęſus ignauiam ſuam.
Exoſus & peroſus etiam cum dandi caſu leguntur. ut,
Germani Romanis peroſi ſunt. Exoſus deo & ſāctis.
ABLATIVVS.
Natus, prognatus, ſatus, cretus, creatus, ortus, editus, in ablatiuum feruntur. ut,
Bona bonis prognata. Sate ſanguine diuûm.
Quo ſanguine cretus. Venus orta mari, mare
Præſtet eunti. Terra editus.
DE ADVERBII CONSTRUCTIONE.
NOMINATIVVS.
EN & ecce demonſtrantis aduerbia, nominatiuo frequentius, accusatiuo rarius iunguntur.
En Priamus: ſunt hic etiam ſua præmia laudi.
Ecce tibi ſtatus noſter. En quatuor aras.
Ecce duas tibi Daphni, duoq́Ȝ altaria Phœbo.
En exprobrantis ſoli accuſatiuo nectitur. ut,
En animum & mentem. En habitum.
GENITIVVS.
Quædam aduerbia loci, temporis, & quantitatis, genitiuum poſt ſe recipiunt.
LOCI
Vt, Vbi, ubinam, nuſq̱̃, eò, longe, quò, ubius, huccine.
ut, Vbi gentium? Quò terrarum abijt?
Nuſq̱̃ loci inuenitur. Eò impudentię uentum eſt.
TEMPORIS {n. p.}
ut, Nunc, tunc, interea, pridie, poſtridie. ut,
Nihil tunc temporis amplius q̱̃ flere poteram.
Pridie eius diei pugnam inierunt.
Pridie calendarum, ſeu calendas.
QVANTITATIS
ut, Parum, ſatis, abunde. & c.
Satis loquentię, ſapientię parum.
Abunde fabularum audiuimus.
Inſtar æquiparationem, menſuram, aut ſimilitudinem ſignificat. ut,
Inſtar montis equum diuina Palladis arte
Aedificant. Mittitur Philippus
ſolus, in quo inſtar omnium auxiliorum erat.
Sed ſcelus hoc meriti pundus & inſtar habet.
Hic apponitur interdum prępoſitio ad. ut,
Vallis ad inſtar caſtrorum clauditur.
Populus Ro. è parua origine, ad tantę magnitudinis inſtar emicuit.
Ah minime gentium, non faciam. Hic genitiuus feſtiuitatis cauſa additur.
DATIVVS.
Quædam datiuum admittunt noīm unde deducta ſunt.
ut, Venit obuiam illi. Nam obuius illi dicitur.
Canit ſimiliter huic, & ſibi inutiliter uiuit.
Propinquius tibi ſedet q̱̃ mihi.
Sunt & hi datiui aduerbiales, tempori, luci, ueſperi. ut,
Tempori uenit, quod omnium rerum eſt primum.
Luci occidit hominem. Vidi ad uos afferri ueſperi.
ACCVSATIVVS.
Sunt quæ accuſandi caſum admittunt præpoſitionis, unde ſunt profecta. ut,
Caſtra propius urbem mouentur. {R}
Proximē Hyſpaniam ſunt Mauri.
Cedo, flagitantis exhiberi accuſatiuum regit. ut,
Cedo quemuis arbitrum.
ABLATIVVS.
Aduerbia diuerſitatis, aliter, ſecus, & illa duo, ante, poſt, cum ablatiuo non raro inueniuntur. ut,
Multo aliter, Paulo ſecus, Multo ante, Longe ſecus.
Et longo poſt tempore uenit. paulo poſt.
Aduerbia comparatiui & ſuperlatiui gradus admittunt caſus earum uocum, unde deducuntur. ut,
Acceſsi propius illo. Optime omnium dixit.
Legimus propius ad deos, & propius a terris.
Plus nominatiuo, accuſatiuo, & ablatiuo, iungi reperitur. ut, Plus quinquaginta hominum ceciderunt.
Aberat acies paulo plus quingentos paſſus.
Dies triginta, aut plus eo, in naui fui.
QVIBVS modis uerborum quæ congruant aduerbia.
Vbi, poſtq̱̃ & quum, temporis aduerbia, interdum indicatiuis, interdum uero ſubiunctiuis uerbis apponuntur. ut, Hæc ubi dicta dedit.
Vbi nos lauerimus, ſi uoles, lauato.
Quum faciam uitula, pro frugibus ipſe uenito.
Quū canerem reges, & prælia, Cynthius aurē uellit.
DONEC,
Donec pro q̱̃diu indicatiuo gaudet. ut,
Donec eram ſoſpes: Pro quouſȜ,
nunc indicatiuum, nunc ſubiunctiuum exigit. ut,
Cogere donec oues ſtabulis, numerumq;
Iuſsit. Col. Donec ea aqua, quā adieceris, decocta ſit.
DVM,
Dum, de re præſenti non perfecta, aut pro quamdiu, {n. p.} fatendi modum poſsit. ut,
Dum apparatur uirgo in conclaui.
Ego te meum dici tantiſper uolo: dum quod te dignum eſt, facis.
Dum pro dummodo, aliâs potentiali, aliâs ſubiunctiuo nectitur. ut, Dum proſim tibi. Dum ne ab hoc me falli comperiam. Dum pro donec ſubiunctiuo tantum. ut, Tertia dum latio regnantem uideri æſtas.
QVOAD.
Quoad pro q̱̃diu uel indicatiuis uel ſubiūctiuis: pro donec ſubiunctiuis ſolis adhibetur. ut,
Quoad expectas contubernalem?
Quoad poſsē, & liceret, ab eiꝮ latere nunq̱̃ diſcederē.
Oīa integra ſeruabo, quoad exercitus huc mittatur.
SIMVLAC. &c.
Simulac ſimulatq; indicatiuo & ſubiunctiuo adhęrent.
Simulac belli patiens erat.
Simulatq; adoleuerit ętas.
QVEMADMODVM. & c.
Quemadmodum, ut, utcunq;, ſicut, utrunq; modum admittunt. ut, Vt ſalutabis, ita & reſalutaberis.
Vt ſementem feceris, ita & metes.
Vt pro poſtquam indicatiuo iungitur. ut,
Vt uentum eſt in urbem.
QVASI. & c.
Quaſi, ceu, tanquam, perinde, acſi, haud ſecus, acſi, quū proprium habent uerbum, ſubiunctiuo apponuntur. ut,
Tanquam feceris ipſe aliquid.
Quaſi non norimus nos inter nos.
Aliâs copulant conſimiles caſus. ut,
Noui hominem tanq̱̃ te. Arridet mihi quaſi amico.
NE.
Ne prohibendi uel imperatiuis, uel ſubiunctiuis pręponitur. {R. ii.} ut, Ne ſęui magna ſacerdos.
Hic nebulo magnus eſt, ne metuas.
Ne pro non, cæteris modis inſeruit.
Aduerbia accedente caſu, tranſeunt in prępoſitiones.
ut, Cantabit uacuus coram latrone uiator.
DE CONIVNCTIONVM CONSTRVCTIONE.
COniūctiones copulatiuæ, & diſiunctiuę cū his quatuor, q̱̃, niſi, pręterq̱̃, an, ſimiles oīno caſus nectūt, niſi caſualis dictionis ratio aliqua priuata repugnet. ut,
Socrates docuit Xenophontem & Platonem.
Vtinam callidus eſſes aut frigidus. Eſt minor natu q̱̃ tu. Nemini placet niſi, uel pręterq̱̃ ſibi.
Emi librum centuſſi & pluris.
Vixi Romæ & Venetijs. Hora
In Meti deſcendat iudicis aures, & patris & noſtras.
Coniunctiones copulatiuæ & diſiunctiuę, aliquoties ſimiles modos & tempora conglutinant. ut,
Recto ſtat corpore, deſpicitqȜ terras.
Niſi me lactaſſes amantem, & uana ſpe produceres.
Tibi gratias egi, & te aliquando collaudare poſſum.
ETSI. & c.
Etſi, tametſi, etiamſi, quanq̱̃, in principio orationis, indicatiuos modos, in medio ſubiunctiuos poſtulant.
Quamuis & licet ſubiunctiuos frequentius. ut,
Etſi nihil noui afferebatur.
Quanq̱̃ animus meminiſſe horret.
Quamuis Elyſios miretur Græcia campos.
Ipſe licet uenias muſis comitatus Homere.
NI NISI. & c.
Ni, niſi, ſi, ſiquidem, quòd, quia, quam, poſtq̱̃, poſteaq̱̃, ubi {n. p.} pro poſtq̱̃, nunq̱̃, priuſq̱̃, & indicatiuis, & ſubiunctiuis adhęrent. ut,
Quod redieris incolumis gaudeo.
Caſtigo te non ꝙ odio habeam, ſed ꝙ amem.
Aliud honeſtum iudicas, q̱̃ philoſophi ſtatuant.
Grauius accuſas, q̱̃ patitur tua conſuetudo.
Si, utriqȜ modo iungitur, at ſi, pro q̱̃uis ſubiūctiuo tātū
ut, Redeam? non, ſi me obſecret. Si quis, tantum indicatiuo. ut, Si quis adeſt.
QVANDO. & c.
Quando, quādoquidem, quoniā indicatiuo iunguntur.
ut, Dicite quandoquidem in molli cōcedimus herba.
Quoniam mihi non credis, ipſe facito periculum.
QVIPPE.
Quippe quū propriū habet uerbū, gaudet indicatiuo. ut
Danda eſt huic uenia, quippe ægrotat.
Si addideris qui, utrunq; admittit modum. ut,
Non eſt huic danda uenia, quippe qui iam bis peierauit ſiue peierauerit.
QVI.
Qui cum habet uim caſualem ſubiunctiuum poſtulat, ut
Stultus es qui huic credas.
CVM.
Cum pro quamuis, pro quandoquidem uel quoniam ſubiunctiuis ſemper adhęret. ut,
Nos cum præcipi nihil poſſe dicamus, tamen alijs de rebus diſſerere ſolemus.
Cum ſis officijs Gradiue uirilibus aptus.
CVM, TVM.
Cum & tum, item tū geminatū, ſimiles modos copulāt.
Eſt autem in cum quiddā minus, in tū quiddā maius.
Amplectitur cū eruditos oēs, tū in primis Marcellū.
Odit tum litteras tum uirtutem. {R. iii.}
NE, AN, NVM.
Ne, an, nū, interrogandi particulę, indicatiuū amant. ut,
Superat ne & ueſtitur aura ętherea?
At quum accipiuntur dubitatiue, aut infinite, ſubiunctiuum poſtulant. ut, Viſe num redierit.
Nihil refert feceris ne, an perſuaſeris.
VT
Vt, cauſalis ſeu perfectiua coniunctio, & ut, pro ne non, poſt uerba timoris, nūc potentiali, nunc ſubiūctiuo iungitur. ut, Filium perduxere illuc ſecum, ut una eſſet meū. Te oro Daue ut redeā iā ī uiā. Metuo ut ſubſtet hoſpes. Vt concedentis, & ut, pro utpote, ſubiunctiuo ſeruit. ut
Vt omnia contingant quę uolo, leuari non poſſum.
Non eſt tibi fidendum, ut qui toties fefelleris.
Vt qui ſolus relictus fueris.
Vt pro poſtq̱̃, pro quemadmodum, uel ſicut, & interrogatiuum, indicatiuis nectitur. ut,
Vt ab urbe diſcesi, nullā intermiſi diē, quin ſcriberem
Tu tamen has nuptias perge facere, ut facis.
Credo, ut eſt dementia. Vt ualet? ut meminit noſtri?
DE PRÆPOSITIONVM CONSTRVCTIONE.
PRępoſitio ſubaudita, interdū facit, ut addatur ablatiuus. ut Habeo te loco parentis. Apparuit illi humana facie. Diſceſsit magiſtratu.
Prępoſitio in cōpoſitionem eūdem nōnunq̱̃ caſum regit, quem & extra compoſitionem regebat. ut,
Nec poſſe Italia Teucrorum auertere regem.
Emoti procumbunt cardine poſtes.
Detrudunt naues ſcopulo.
Verba compoſita cum, A, ab, ad, con, de, e, ex, in, aliquādo exigūt eaſdem prępoſitiones cum ſuo caſu extra {n. p.} compoſitionem. ut, Abſtinuerunt a uiris. Amicos aduocabo ad hanc rem. Cum legibus conferemus.
Detrahere de tua fama nunq̱̃ cogitaui. Cum ex inſidijs euaſeris. Poſtq̱̃ exceſſit ex ephebis.
In remp. cogitatione curaq; incumbe.
IN.
In, pro erga, contra, & ad, accuſandi caſum habet. ut,
Accipit in Teucros animum, mentemq; benignam.
Quid meus Aeneas in te committere tantum,
Quid Troes potuere?
Quò te Meri pedes? an quò uia ducit, in urbem?
Item in, accuſatiuo iungitur, quoties diuiſio, mutatio, aut incrementum rei cum tempore ſignificatur. ut,
Eſt locus in parteis, ubi ſe uia findit in ambas.
Verſa eſt in cineres ſoſpite Troia uiro.
Amor creſcit in horas.
In, cum ſignificantur actus in loco ablatiuum poſtulat. ut,
Aurum in igni ſpectatur.
SVB.
Sub, pro ad, per, & ante, accuſatiuo innititur. ut,
Sub umbram properemus. Legati ferè ſub id tempus, ad res repetendas miſſi .i. per id tempus.
Sub noctem cura recurſat .i. ante, uel inſtante nocte.
Aliâs ablatiuum admittit. ut,
Quicquid ſub terra eſt in apricum proferet ætas.
Sub nocte ſilenti .i. in nocte ſilenti.
SVPER.
Super, pro ultra accuſatiuo iungitur. ut,
Super Garamantas, & Indos proferet imperium.
Super, pro de, & in, ablatiuo. ut, Multus ſuper ea re, uariuſq; rumor. Fronde ſuper uiridi.
SVBTER.
Subter uno ſignificatu, utriq; caſui apud autores iūgitur
ut, Pugnatum eſt ſuper, ſubterq; tetras. Vergil. {n. p.}
Omnes
Ferre libet ſubter denſa teſtudine caſus.
TENVS.
Tenus gaudet ablatiuo, & ſingulari & plurali. ut,
Pube tenus. Pectoribus tenus. At genitiuo tantum plurali. ut, Crurum tenus.
Prępoſitiones quum caſum amittunt, migrant in aduerbia. ut, Longo poſt tempore uenit.
Pone ſubit coniunx. Coram quem quęritis adſum.
DE INTERIECTIONVM CONSTRVCTIONE.
INteriectiones non raro abſolute & ſine caſu ponunt̓.
Spem gregis ah ſilice in nuda connixa reliquit.
Quæ malum dementia?
O.
O exclamantis, nominatiuo, accuſatiuo, & uocatiuo iungitur. ut, O feſtus dies hominis.
O fortunatos nimium, bona ſi ſua norint, agricolas.
O formoſe puer, nimium ne crede colori.
HEV. PRÔ.
Heu & prô, nunc nominatiuo, nunc accuſatiuo adhęrēt.
Heu pietas. Heu priſca fides.
Heu ſtirpem inuiſam.
Prô Iupiter, tu homo adiges me ad inſaniam.
Prô deûm atq; hominum fidem.
Prô ſancte Iupiter. apud Plautum.
HEI. VEH.
Hei & ueh, datiuo apponuntur. ut,
Hei mihi, ꝙ nullis amor eſt medicabilis herbis.
Veh miſero mihi, quanta de ſpe decidi? {n. p.}
DE FIGVRIS
FIGVRA EST NOVATA, arte aliqua, dicendi forma. Cuius duo tantum genera, dictionis ſcilicet & conſtructionis, hoc loco trademus.
FIGVRÆ DICTIONIS.
|
|
Protheſis |
|
Syncope |
Figuræ dictionis ſūt ſex. |
|
Aphæreſis |
|
Paragoge |
|
|
Epentheſis |
|
Apocope. |
Protheſis, eſt appoſitio literæ uel ſyllabæ ad principiū dictionis. ut, Gnatus pro natus. Tetuli pro tuli.
Aphæreſis eſt ablatio literæ uel ſyllabę a principio dictionis. ut, Ruit pro eruit. Temnere pro contēnere.
Epentheſis, eſt appoſitio literæ uel ſyllabæ ad medium dictionis. ut, Relliquias, relligio, addito l. Induperatorem pro imperatorem.
Syncope, eſt ablatio literæ uel ſyllabæ a medio dictionis. ut, Abijt, petijt, dixti, repoſtum. & c.
Paragoge, eſt appoſitio literæ uel ſyllabæ ad finem dictionis. ut, Dicier pro dici.
Apocope, eſt ablatio literæ uel ſyllabæ à fine dictionis, ut, Peculi pro peculij. Dixtin’ pro dixtine. {S}
FIGVRÆ CONSTRVCTIONIS.
Figuræ conſtructionis ſunt octo.
|
Appoſitio |
|
Zeugma |
|
Euocatio |
|
Syntheſis |
|
Syllepſis |
|
Antiptôſis. |
|
Prolepſis |
|
Synecdoche. |
APPOSITIO.
APpoſitio eſt duorum ſubſtantiuorum eiuſdem caſus, quorum alterum declarat alterum, continuata coniunctio. ut, Flumen Rhenus. Poteſt autem appoſito pluriū ſubſtantiuorū eſſe. ut, MarcꝮ, TulliꝮ, Cicero. Interdum apud autores in diuerſis caſibus ponūtur ſubſtantiua, perinde quaſi ad diuerſa pertinerent. ut,
Vrbs Pataurij. Vrbs Antiochiæ.
In appoſitione ſubſtantiua non ſemper eiuſdem generis aut numeri inueniuntur. ut, Vrbs Athenæ.
In me turba ruunt luxorioſa proci.
Ignauum fucos pecus à pręſepibus arcent.
Triplice nomine fit appoſitio.
Reſtringendæ generalitatis gratia. ut,
Vrbs Roma. Animal equus.
Tollendæ æquiuocationis cauſa. ut,
Taurus mons Aſię. Lupus piſcis.
Ad proprietatem attribuendam. ut,
Eraſmus uir exactiſsimo iudicio. Nireus adoleſcens inſigni forma. TimotheꝮ homo incredibili fortuna.
EVOCATIO.
EVocatio, eſt continuata tertiæ perſonæ ad primam uel ſecundam reductio. ut, {n. p.}
Ego Cicero oro, uos auditores acclamatis.
Obſeruandum uero eſt, uerbum ſemper conuenire cum perſona euocante. ut,
Ego pauper laboro. Tu diues ludis.
In euocatione, perſona euocans & euocata, aliquando ſunt diuerſorum numerorum, utpote uel quū perſona euocata caret numero ſingulari: ut, Ego tuę delitię iſtuc ueniam? Aut quum eſt nomen collectiuum: ut,
Magna pars ſtudioſorum amœnitates quærimus, hic ſubauditur nos.
Aut deniq; quū eſt nomen diſtributiuum. ut,
In magnis rebus lęſus uterq; ſumꝮ: ſubintelligitur nos.
Eſt etiam euocatio implicita, ubi perſona euocans ſubintelligitur. ut, Sum pius Aeneas.
Populus ſuperamur ab uno, ſubauditur nos.
SYLLEPSIS.
SYLLEPSIS ſeu conceptio eſt cōprehenſio indignioris ſub digniore. Cuius declarandæ gratia hęc quę ſequuntur obſeruabis.
Copulatum per cōiunctionem &, nec, neq;, et cum, pro &, acceptum: uerbum, aut adiectiuum, aut relatiuum exigit plurale. Quod quidem uerbum aut adiectiuum, aut relatiuum genere & perſona cum digniori ſubſtantiuo quadrabit. ut,
Quin tu & ſoror facitis?
Ego & mater miſeri perimus.
Tu & uxor qui adfuiſtis, teſtes eſtote.
Conceptio perſonarum.
Dignior eſt perſona prima, q̱̃ ſecunda, aut tertia, & dignior ſecunda, q̱̃ tertia. ut,
Ego & pater ſumus in tuto. {S. ii.}
Tu atq; frater eſtis in periculo.
Neq́Ȝ ego neque tu ſapimus.
Rhemo cum fratre Quirinus iura dabant.
Cum, tamen ſingulare uerbum magis amat. ut,
Tu quid ego & populus mecum deſyderet, audi.
Conceptio generum.
Dignius eſt maſculinum genus q̱̃ fœmininum aut neutrum, & dignius eſt fœmininum quam neutrum. ut,
Rex & regina beati.
Calibs & aurum ſunt in fornace probati.
Per uim, & leges sunt plebiſcita coacta.
At quum ſubſtantiua res inanimatas ſignificant, adiectiuum aut relatiuum uſitatius in neutro genere ponitur. ut
Cum Daphnidis arcum
Fregiſti & calamos, quæ tu peruerſe Menalca.
Et cum uidiſti puero donata, dolebas.
Ira & ægritudo permiſta ſunt.
Virga tua & baculus tuus, ipſa me conſolata ſunt.
Eſt etiam quędam conceptio generum implicita, ut
Impliciti laqueis nudus uterqȜ iacet,
Subaudi Mars & Venus.
PROLEPSIS.
PROLEPSIS ſeu præſumptio eſt pronunciatio quædam rerum ſummaria. Fit autem quum congregatio ſiue totum cū uerbo uel adiectiuo apte cohæret, deinde partes totius ad idem uerbum uel adiectiuū reducuntur, cum quo tamen uix concordant. ut,
Duę aquilæ uolauerūt, hęc ab oriente, illa ab occidēte.
Congregatio ſiue totum eſt dictio pluralis numeri. ut,
Duæ aquilę. Aut plurali equiualens, ut, Corydon &
Thyrſis. Nam copulatum equiualet plurali. ut {n. p.}
Compulerātq; greges, Corydon & Thyrſis in unū.
Thyrſis oues, Corydon diſtentas lacte capellas.
Aut congregatio eſt nomen collectiuum. ut,
Populus uiuit, alii in penuria, alii in delitiis.
Eſt & prolepſis implicita, in qua aliquid tacetur. ut,
Alter in alterius lactantes lumina uultus.
Deeſt alter in alterius.
Diomedes prolepſim dicit, quoties id quod poſterius geſtum eſt, ante deſcribimus. ut, Lauinia uenit littora.
Lauiniū enim nōdū erat quū Aeneas ueniret in Italiā.
ZEVGMA.
ZEVGMA eſt unius uerbi uel adiectiui uiciniori reſpondentis ad diuerſa reductio, ad unū quidem expreſſe, ad alterum per ſupplementum. ut,
Nihil te nocturnū præſidium palatij, nihil urbis uigiliæ, nihil timor populi, nihil concurſus bonorum, nihil hic munitiſsimus habendi ſenatus locus, nihil horum ora uultuſq; mouerunt? hic mouerunt expreſſe reducitur ad ora uultuſq;. At ad cætera per ſupplementum. Subintelligendum eſt enim pręſidium mouit. Vigilię mouerunt, timor populi mouit, bonorum concurſus mouit, habendi ſenatus locus mouit.
Verum quando eſt comparatio uel ſimilitudo, uerbū uel adiectiuum conuenit cum remotiore. ut, Ego ſicut fœnum arui. Hoc ille ita prudenter atq; ego, feciſſet.
Item per niſi. ut Talem filium nulla niſi tu pareret.
Licet poetæ interdum aliter loqui ſoleant. ut
Nihil hic niſi carmina deſunt.
Quid niſi ſecretæ leſerint Phyllida ſyluę?
Tribus modis fit Zeugma.
In perſona, ut, Ego & tu ſtudet. {S. iii.}
In genere. ut, Maritus & uxor eſt irata.
In numero. ut, Hic illius arma, hic currus fuit.
Ponitur aliquando uerbum uel adiectiuū in principio,
& uocatur protozeugma. ut, Dormio ego & tu.
Quandoq; in medio, uocaturq; meſozeugma. ut,
Ego dormio & tu.
Quandoq; in fine, & uocatur hypozeugma. ut,
Ego & tu dormis.
SYNTHESIS.
SYNTHESIS eſt oratio congura ſenſu, nō uoce, ut, Pars in fruſta ſecant. Gens armati.
Fit autem ſyntheſis nunc in genere tantū idqȜ aut ſexus diſcernendi cauſa. ut,
Anſer fœta, Elephantus grauida.
Aut ſupplementi gratia. ut, Præneſte ſub ipſa .ſ. urbe.
Centauro in magna .ſ. naui.
Fit nunc in numero tantum. ut,
Turba ruunt. Aperite aliquis oſtium.
Nunc uero in genere & numero ſimul. ut, Pars merſi tenuere ratem. Hic manus ob patriam pugnando uulnera paſsi.
ANTIPTOSIS.
ANTIPTÔSIS eſt poſitio caſus pro caſu, idqȜ interdum non inuenuſte. ut, Vrbem quam ſtatuo ueſtra eſt. Populo ut placerent quas feciſſet fabulas.
Sermonem quem audiſtis, non eſt meus.
Eius non uenit in mentem: pro id.
Ariſtotelis libri ſunt omne genus elegantiæ referti: pro omnis generis. Sic id genus, quod genus, & c. {n. p.}
Id ne eſtis authores mihi? pro eius.
Interdum autem fit durior antiptôſis. ut,
Salue primus oīm parēs patrię appellate, pro prime.
Habet duos gladios, quibus altero te occiſurum minatur, altero uillicum.
SYNECDOCHE.
SYNECDOCHE eſt, quum id quod partis eſt, attribuitur toti. ut, Aethiops albus dentes.
Hic album quod ſolis dentibus conuenit, toti tribuitur Aethiopi.
Per Synecdochen nomina adiectiua, aliquam proprietatem ſignificantia, item uerba paſsiua & neutralia ſignificantia aliquam paſsionem, poſſunt regere accuſatiuum, aut ablatiuum, ſignificantem locum, in quo eſt proprietas aut paſsio. ut,
Aeger pedes uel pedibus.
Saucius frontem uel fronte.
Doleo caput uel capite.
Redimitus tempora lauro.
Truncatus membra bipenni.
Effuſas laniata comas, contuſaq; pectus.
Nam illę græcæ phraſes ſunt.
Excepto ꝙ non ſimul eſſes, cætera lætus.
Cętera ſimiles, uno differunt.
SI CVI LIBET Figuratę conſtructionis elegantias pernoſcere, legat Thomam Linacrum, de Eclipſi, Pleonaſmo, & Enallage, dilucide ac copioſę differentem. {n. p.}
DE PROSODIA
PROSODIA eſt, quæ rectam uocum pronunciationem tradit.
Latine accentus dicitur.
|
|
Tonum |
Diuiditur autem Proſodia in |
|
Spiritum |
|
|
Tempus. |
Tonus eſt lex nota, qua ſyllaba in dictione eleuatur uel deprimitur.
|
|
Acutus |
Eſt autem tonus triplex. |
|
Grauis |
|
|
Circumflexus. |
Tonus acutus, eſt uirgula obliqua aſcendens in dextram, ſic ´ .
Grauis, eſt uirgula obliqua, deſcendens in dextrā, ſic ` .
Circumflexus, eſt quiddam ex utriſq; conflatum, ſic ^ .
Huc additur etiam Apoſtrophus, qui eſt quædam circuli pars in ſummo literæ appoſita, ſic ’.
Hac nota ultimā dictionis uocalē deeſſe oſtendimus. ut
Tanton’ me crimine dignum dixiſti? pro tanto ne.
Spiritus duo ſunt |
|
Aſper |
|
|
Leuis. |
Aſper, quo aſpirata profertur ſyllaba. ut Homo, honor
Leuis, quo citra aſpirationem ſyllaba ꝓfertur. ut Amo, onus.
TONORVM REGVLÆ.
PRIMA.
Monoſyllaba dictio breuis, aut poſitione longa acuitur. ut, Mél, fél, párs, páx. Natura longa circumflectitur. ut, Spês, flôs, ſôl, thûs, rûs. {n. p.}
SECVNDA.
In diſſyllaba dictione ſi prior longa fuerit natura, poſterior breuis, prior circumflectitur. ut, Lûna, mûſa.
In cęteris acuitur. ut, Cítus, látus, ſólers.
TERTIA.
Dictio polyſyllaba, ſi penultimam habet longam, acuit eandem. ut, Libértas, penátes. Sin breuem habet penultimā acuit antepenultimā. ut, Dóminus, póntifex.
Excipiuntur compoſita à facio. ut, Benefácis, malefácis, calefácit, frigefácit, quę penultimam acuunt.
At ſi penultima longa fuerit natura, & ultima breuis, circumflectitur penultima. ut, Românus, amâtor.
Compoſita a fis, fit, ultimam acuunt. ut, madefís, calefít, benefít, ſatiſfít.
APPENDIX.
Quia hodie propter hominum imperitiā, circūflexus ab acuto uix prolatione diſcernitur, grammatici circumflexum cum acuto confuderunt.
QVARTA.
Quinq; ſunt, quæ tonorum regulas perturbant.
DIFFERENTIA.
Differentia tonum tranſponit. ut, Vná aduerbium ultimam acuit, ne uideatur eſſe nomen. Sic eó, aliquó, alió, continuó, ſeduló, porró, forté, quá, ſiquá, aliquá, nequá, illó, falſó, citó, feré, plané, & id genus alia, putá pro ſicut, poné, corám, circûm, aliâs, palâm, ergo cōiunctio, ſed ergo pro cauſa circumflectitur. ut, Illius ergô uenimus.
Sic differentię cauſa antepenultima ſuſpēditur in his, déinde, próinde, périnde, alíquando, ſíquando, néquādo, {T} húccuſq;, álonge, délonge, déinceps, dúntaxat, déorſum, quápropter, quínimmo, enímuero, propémodum, ádmodum, áffabre, intereáloci, nihilóminus, paulóminus, cum non ſunt orationes diuerſę, uti ſunt púbe, ténus, crúrum ténus. Non enim compoſita ſunt, uelut háctenus, quátenus, & eius generis reliqua.
TRANSPOSITIO.
Tranſpoſitio tonum inuertit. Id quod uſu uenit in prępoſitionibus, quæ poſtpoſitæ grauantur. ut, Tranſtra per & remos. Te penes imperium.
ATTRACTIO.
Attractio tonum mutat, cum poſt uocabulum aliquod ſequitur coniunctio inclinatiua. ut, q;, ne, ue. Attrahunt enim hæ particulę accentum ſyllabę pręcedenti, eamq; acuunt. ut, Lumináq; laurúſq; dei.
Vbi autem eſt manifeſta compoſitio, non uariatur tonus. ut, Déniq;, útiq;, ítaq;, úndiq;, híccine, & huiuſmodi, ubíqȜ tamen temporis ſui tonum ſeruat.
CONCISIO.
Conciſio tranſfert tonum, cum dictiones per ſyncopen aut apocopen caſtrantur. Tunc enim tonum retinēt integræ dictionis. ut, Vergíli, Valéri, Mercúri.
Sic quædam nomina & pronomina ſyncopata circumflectunt ultimam. ut, Arpinâs, Rauennâs, noſtrâs, ueſtrâs, cuiâs, ab antiquatis Rauennâtis, noſtrâtis, & c.
Sic donêc a donecum. Sic hûc, illûc, iſtûc, adhûc, & c. pro hûcce, illûcce. & c. Et compoſita a dîc, dûc, fâc, ut benedîc, redúc, calefác. {n. p.}
IDIOMA.
Idioma, hoc eſt, linguæ proprietas: tonum uariat. ut,
Si dictiones græcę integræ ad nos ueniant, ſeruant tonū ſuum. ut, Simóis, períphas, penultimam acuunt: At facta latina antepenultimam eleuant, quia corripiunt penultimam. Quę autem prorſus latina fiunt, latinū quoq; tonum ſeruant. ut, Georgica, bucolica, antepenultima acuta, licet apud græcos in ultima tonum habeant.
Sic & comœdia, tragœdia, ſophia, ſymphonia, tonum recipiunt in antepenultima, licet in ſua lingua habeant in penultima.
Porro ſi ignoretur proprius peregrinæ uocis tonus, tutiſsimum fuerit iuxta latinū accentum illā enunciare.
Syllabę communes in proſa oratione ſemper corripiuntur. ut, Célebris, cáthedra, medíocris.
DE CARMINVM RATIONE.
HActenus de tonis & ſpiritibus, deinceps de ſyllabarum tempore, & carminis ratione pauca adijciemus.
Tempus eſt ſyllabę prununciandę menſura.
Syllaba breuis unius eſt temporis, longa uero duorum.
Tempus breue ſic notatur ◡.
Longum autem ſic ⎯ . ut Tērră ⎯ ◡.
Ex ſyllabis iuſto ordine diſpoſitis, fiunt pedes.
Eſt autem pes, duarum pluriumue ſyllabarum conſtitutio, ex certa temporum obſeruatione.
Pedum alij diſſyllabi, alij triſſyllabi.
De tetraſyllabis autem non multum attinet adhoc noſtrum inſtitutum diſſerere. {T. ii.}
|
|
Spondeus |
|
⎯ ⎯ |
Vīrtūs. |
Dyſſillabi ſunt |
|
Pyrrichius |
ut |
◡ ◡ |
Dĕŭs. |
|
|
Trochęus |
|
⎯ ◡ |
Pānĭs. |
|
|
Iambus |
|
◡ ⎯ |
ămās. |
|
|
Moloſſus |
|
⎯ ⎯ ⎯ |
Māgnātēs. |
|
|
Tribrachus |
|
◡ ◡ ◡ |
Dŏmĭnŭs. |
|
|
Dactylus |
|
⎯ ◡ ◡ |
Scrībĕrĕ. |
Triſſyllabi octo |
|
Anapeſtus |
ut |
◡ ◡ ⎯ |
Pĭĕtās. |
|
|
Bacchius |
|
◡ ⎯ ⎯ |
Hŏnēſtās. |
|
|
Antibachius |
|
⎯ ⎯ ◡ |
Aūdīrĕ. |
|
|
Amphimacer |
|
⎯ ◡ ⎯ |
Chārĭtās. |
|
|
Amphibrachus |
|
◡ ⎯ ◡ |
Vĕnīrĕ. |
Porrò pedes numero atq́Ȝ ordine concinnati, carmen conſtituunt.
Eſt enim carmen oratio, iuſto pedum numero conſtricta. Carmen compoſituro in primis diſcendū eſt, pedibus ipſum rite metiri, quam ſcanſionem uocant.
Eſt autem ſcanſio legitima carminis in ſingulos pedes commenſuratio.
Scanſioni accidunt Synalæpha, Eclipſis, Synęreſis, Diæreſis, & Cæſura.
SYNALAEPHA.
Synalæpha eſt eliſio quędam uocalis ante alteram in diuerſis dictionibus. ut,
Sera nimis uit’ eſt craſtina, uiu’ hodie,
Fit & interdum in una dictione. ut,
|
Dij |
|
Deinde |
|
Semiuſtus |
|
|
|
Dijs |
|
Deinceps |
|
Deeſt |
|
|
|
Iidem |
|
Semianimis |
|
Deerat |
|
& ſimilia. |
|
Iiſdem |
|
Semihomo |
|
Deerit |
|
|
At heu & ô nunq̱̃ intercipiuntur. {n. p.}
ECLIPSIS.
Eclipſis eſt, quoties M, cū ſua uocali perimitur proxima dictione à uocali exorſa, ut,
Monſtr’ horrend’ inform’ ingens, cui lumen ademptū.
SYNÆRESIS.
Synæreſis eſt duarum ſyllabarum in unam contractio. ut,
Seu lento fuerint aluearia uimine texta.
DIÆRESIS.
Diæreſis eſt ubi ex una ſyllaba diſſecta fiunt duæ. ut,
Debuerant fuſos euolüiſſe ſuos.
CÆSVRA.
Cæſura eſt quum poſt pedem abſolutum, ſyllaba breuis in fine dictionis extenditur.
Huius ſpecies ſunt.
Triemimeris, ex pede & ſyllaba. ut,
Pectoribus inhians ſpirantia conſula exta.
Penthemimeris ex duobus pedibus, & ſyllaba. ut,
Omnia uincit amor, & nos cedamus amori.
Epthemimeris ex quatuor pedibus & ſyllaba. ut,
Oſtentans artem pariter, arcumq; ſonantem.
Eneemimeris ex quatuor pedibus & ſyllaba. ut,
Ille latus nineum molli fultus, hyacinto.
DE GENERIBVS CARMINVM.
CArminum genera de quibus nos hoc loco potiſsimum tractare decreuimus, ſunt Heroicū, Elegiacū, Aſclepiadeum, Sapphicum, Phaleucium, Iambicum.
CARMEN HEROICVM.
Carmen Heroicum, quod idem Hexametrum dicitur, conſtat pedibus numero quidē ſex, genere uero duobus, dactylo & ſpondeo. Quintus locus dactylum, {T. iii.} ſextus ſpondeū peculiariter ſibi uendicat. Reliqui hunc uel illum prout uolumus. ut,
Tītȳrĕ tū pătŭlæ̆ rĕcŭbāns ſūb tēgmĭnĕ ſāgī.
Reperitur aliquando ſpondeus etiā in quinto loco. ut,
Clara deûm ſoboles magnum Iouis incrementum.
Vltima cuiuſq; uerſus, habetur communis.
CARMEN ELEGIACVM.
Carmen elegiacum, quod & pentametri nomen habet, è duplici conſtat penthemimeri, quarum prior duos pedes dactylicos, ſpondaicos, uel alternos comprehendit cum ſyllaba longa: altera etiam duos pedes, ſed omnino dactylicos, cum ſyllaba item longa. ut,
Rēs ēſt ſōllĭcĭtū plēnă tĭmōrĭs ămor.
CARMEN ASCLEPIADEVM.
Carmen Aſclepiadeum conſtat ex penthemimeri, hoc eſt, ſpondeo & dactylo, & ſyllaba longa, & duobus deinde dactylis. ut,
Mēcœ̄nās ătăuīs ēdĭtĕ rēgĭbŭs.
CARMEN SAPPHICVM.
Carmen ſapphicum conſtat ex trocheo, ſpondeo, dactylo, & duobus demum trocheis. ut,
Iām ſătīs tērrīs nĭuĭs ātquĕ dīræ.
In hoc tamen carminis genere, poſt tres uerſus additur
Adonicum, quod conſtat ex dactylo & ſpondeo. ut,
Integer uitæ, ſceleriſq; purus,
Non eget Mauri iaculis, nec arcu,
Nec uenenatis grauida ſagittis
Fūſcĕ phărētra.
Carmen phaleucium ſiue endecaſyllabū.
Carmen phaleucium ſiue endecaſyllabum conſtat ex {n. p.} ſpondeo dactylo, & tribus tandem trocheis. ut,
Quōqūò dīffŭgĭās păuēns Măbīlĭ,
Noſtrum non poteris latere naſum.
Carmen iambicum archilochium.
Legitimus uerſus iambicus è ſolis conſtat iambis. ut,
Sŭis ĕt īpſă Rōmă uīrĭbūs rŭīt.
Recipit tamen interdum in locis imparibus, pro iambo tribrachum, ſpondeum, dactylum anapeſtum: atqȜ in paribus tribrachum, & ſpondeum rarius.
Hoc carmen in duo genera diducitur, dimetrum & trimetrum ſeu ſenarium.
DIMETRVM.
Dimetrum conſtat ex quatuor pedibus. ut,
Ō cārmĭnūm dūlcēs nŏtæ.
Quas ore pulchra melleo.
Fundis, lyræq; ſuccinis.
TRIMETRVM ſiue Senarium.
Trimetrum conſtat ex ſex pedibus. ut,
Qūi nōs dāmnānt, ſūnt hīſtrĭōnēs māxĭmī.
Nam curios ſimulant, uiuunt Bacchanalia.
DE QVANTITATE PRIMARVM SYLLABARVM.
PRIMARVM ſyllabarum quantitas ſeptem modis cognoſcitur.
|
Poſitione |
|
Compoſitione |
|
Vocali ante uocalem |
|
Prępoſitione |
|
Diphthongo |
|
Regula. |
|
Deriuatione |
|
|
{n. p.}
POSITIO.
Vocalis ante duas conſonantes aut duplicem in eadem dictione, ubiq; poſitura longa eſt. ut, Ventus, axis, patrizo.
Quod ſi conſonans priorem dictionem claudat, ſequente item à conſonante inchoante, uocalis pręcedēs etiam poſitione longa erit. ut,
Maior ſum q̱̃ cui poſſit fortuna nocere.
Syllabæ ior, ſum, ſit, poſitione longæ ſunt.
At ſi prior dictio in uocalem breuem exeat, ſequente à duabus conſonantibus incipiente, interdum ſed rariꝮ producitur. ut,
Occulta ſpolia, & plures de pace triumphos.
Vocalis breuis ante mutam ſequente liquida, communis redditur, ut, Patris, uolucris.
Longa uero non mutatur, ut, Aratrum, Simulacrum.
VOCALIS ANTE ALTERAM.
Vocalis ante alteram in eadem dictione ubiq; breuis eſt. ut, Deus, pręamplus.
Excipias genitiuos in ius. ut, Vnius illius. & c. Vbi i cōmunis reperitur, licet in alterius ſemper ſit breuis.
Excipiendi ſunt etiam genitiui & datiui quintæ declinationis, ubi e inter geminum i, longa fit, ut faciei, quod aliôqui non contingit. ut, Rei, ſpei, fidei.
Fi etiam in fio longa eſt, niſi post e ſequatur r. ut, fierem, fieri. Iuuenal. Sic fiunt octo mariti. Idem. Quod fieri non poſſe putes.
Ohe interiectio priorem ſyllabam ancipitem habet.
Vocalis ante alteram in gręcis dictionibus ſubinde longa fit. ut dicite Pierides. Reſpice Laerten. Et in poſſeſſiuis. ut Aeneia nutrix. Rhodopeius Orpheus. {n. p.}
DIPHTHONGVS.
Omnis diphthongus apud latinos longa eſt. ut, Aurum neuter, muſæ, niſi ſequente uocali, ut pręire.
DERIVATIO.
Deriuatiua eandem cū primitiuis quantitatē ſortiuntur, ut amator, amicus, amabilis, prima breui ab amo.
Excipiuntur tamen pauca, quę à breuibus deducta, primam producunt. Cuius generis ſunt.
|
Vox uocis à uoco |
|
Iucundus a iuuo |
|
Lex legis á lego |
|
Iunior à iuuenis |
|
Rex regis à rego |
|
Mobilis à moueo |
|
Sedes à ſedeo |
|
Humanus ab homo |
|
Iumentum à Iuuo |
|
Vomer á uomo |
|
Fomes & fomentū a foueo |
|
Pedor á pede |
Sunt & contra quæ á longis deducta corripiuntur. ut,
|
Dux ducis a duco, |
|
Genui á gigno |
||
|
Dicax maledícus, |
|
Fragor |
á frango |
|
|
& id genus a dico |
|
Fragilis |
|
|
|
Fides a fio |
|
Noto, as, á notu |
||
|
Arena |
ab areo |
|
Nato as á natu |
|
|
Ariſta |
|
|
Diſertus á diſſero. |
|
|
Poſui a pono |
|
Sopor á ſopio. |
Et alia nonnulla ex utroq; genere, quæ reliquuntur ſtudioſis inter legendum obſeruanda.
COMPOSITIO.
Compoſita ſimplicium quantitatem ſequuntur, ut
|
Potens |
|
Impŏtens |
|
Lego, is, |
|
Perlĕgo |
|
|
Solor |
|
Conſôlor |
|
Lego, as, |
|
Allêgo |
|
Excipiuntur tamen hęc breuia á longis enata, nempe
|
Innuba |
|
á nubo |
|
Detero & |
|
á iuro |
|
|
Pronuba |
|
|
|
Petero |
|
|
|
Et ſiqua ſunt alia id genus. {V}
PRÆPOSITIO.
Ex prępoſitionibus hę ubiq; producuntur, A, E, De, Prę, Se, niſi uocali ſequente, ut unda dehiſcens.
Sudibuſue pręuſtis apud Vergil. Pro, quoqȜ longa est, pręterquàm in iſtis.
Profugus |
Profundus |
||
Proteruus |
Proficiſcor |
||
Pronepos |
Profari |
||
Propago pro ſtirpe |
Propero |
||
Prophanus |
Profugio |
||
|
Profecto |
||
Procuro |
|
Propulſo |
|
Profundo |
|
Propago, as |
|
Propello |
|
Primā ſyllabā habent ancipitem. |
|
Propheta & |
|
græca ſunt per o paruum, & proinde |
|
Propino |
|
primam breuem habent, |
|
Di etiam producitur niſi in |
Dirimo & |
||
|
Diſertus |
Reliquæ præpoſitiones, ſi poſitio ſinit, corripiuntur. Cuiuſmodi ſunt.
|
Ad |
|
|
Sub |
|
|
|
Ob |
|
|
Re |
|
|
|
Ab |
|
|
In |
|
& c. |
REGVLA.
Omne pręteritum dyſſyllabum priorem habet longam. ut, Legi, Emi.
|
|
Fidi |
|
|
Scidi |
|
Excipias tamen |
|
Bibi |
|
|
Steti |
|
|
|
Dedi |
|
|
Tuli |
|
Præteritum geminantia, primam itidem breuem habent, ut {n. p.}
|
Pependi |
|
Pepedi |
|
Pupugi |
|
Tetendi |
|
Tutudi |
|
Didici |
|
Totondi |
|
Fefelli |
|
Cecǐdi à cado |
|
Momordi |
|
Tetigi |
|
Cecîdi à cedo |
Quin & ſupinum diſſyllabum priorem quoqȜ ꝓducit, ut
|
Motum |
|
|
|
Quitum |
|
Rutum |
|
Latum |
|
Excipe |
|
Situm |
|
Ratum |
|
Lotum |
|
|
|
Litum |
|
Datum |
|
Cretum |
|
|
|
Itum |
|
Satum |
Et citum á cieo es. Nam citum a cio cis quartæ, priorem habet longam. Diſcāt hic pueri obſeruare ex poetis communes primarum ſyllabarum quantitates, cuius ſortis ſunt.
|
Britannus |
|
Criticus |
|
Hymen |
|
|
|
Bithynus |
|
Curetes |
|
Italus |
|
|
|
Cacus |
|
Diana |
|
Liquor |
|
|
|
Coſyra |
|
Fidenæ |
|
Liquidus |
|
|
|
Crathis |
|
Gradiuus |
|
Lycas |
|
& ſimilia. |
|
Pachinus |
|
Hinulus |
|
Orion |
|
|
|
Palatium |
|
Pyrene |
|
Rudo |
|
|
|
Pelion |
|
Rubigo |
|
Sychæus |
|
|
|
|
|
Rutilius |
|
Sicanus |
|
|
DE MEDIIS SYLLABIS.
MEdiæ ſyllabę partim eadē ratione qua primę, partim etiam incrementis genitiui, atqȜ coniugationis analogia cognoſci poſſunt.
De incrementis genitiui nominum polyſyllabarum ſupra in generibus nominum abunde dictū arbitramur, unde petere licebit, ſi quid de hac re hæſitaueris. Cętera frequens lectio & optimorum poetarum obſeruatio facile ſuppeditabunt.
Coniugationis analogiam ex imbibitis rudimentis {V. ii.} pueri didicerunt, nempe à indicem primæ cōiugationis longam eſſe natura, pręterquā in do & eius compoſitis quando huius ſint coniugationis. ut,
|
Dămus |
|
Dăbis |
|
Circundămus |
|
Circundăbis. & c. |
Pręterea ſyllabas rimus & ritis in pręterito perfecto modi ſubiunctiui ubiqȜ pro breuibus habendas: In futuro autem, in oratione proſa longas eſſe debere, in carmine uero indifferentes reperiri, quemadmodum contendit Aldus. ut,
pręterito |
|
Amauérimus |
|
Futuro |
|
Amauerîmus |
|
|
Amauéritis |
|
|
|
Amauerîtis |
Eſt & ubi mediæ ſyllabæ uariant apud poetas, ut in his quæ ſubiunximus.
|
Connūbium uel |
|
Malêa |
uel |
|
Malĕa |
|
||||
|
Connŭbium |
|
Bathâuus |
|
Bathăuus |
|
|||||
|
Ficēdula |
|
Pharſālia |
|
Sidōnius |
|
& ſimilia |
||||
|
Ficĕdula |
|
Pharſălia |
|
Sidŏnius |
|
|
Adiectiua in inus latina penult. producunt. ut,
|
|
Clandeſtinus |
|
Matutinus |
|||
|
|
Mediaſtinus |
|
Veſpertinus |
|||
|
|
Parietinus |
|
Repentinus |
|||
|
Diutinus |
|
Serotinus |
||||
|
Craſtinus |
|
Oleaginus |
||||
Pręter hæc ſequentia |
Priſtinus |
|
Faginus |
||||
|
Perendinus |
|
Cedrinus |
||||
|
Ornotinus |
|
Carbaſinus |
Et item à gręcis uocibus deducta in ινοσ, ut
|
Criſtallinus |
|
Hyacintinus |
|
& c. |
|
Myrrhinus |
|
Adamantinus |
|
|
Cætera felicius docebit uſus, q̱̃ ullæ grammaticorum regulę, quas ſine ullo fine de mediarum ſyllabarū quantitate tradere ſolent, quare illis prætermiſsis, ad ultimas {n. p.} ſyllabas iam accingimur.
DE VLT. SYLLABIS.
QVoniam ultimæ ſyllabæ ipſum literarum numerum aut æquant aut ſuperant, non pigebit illas etiam ordine percurrere.
A
Primum a finita producuntur, ut
|
Ama |
|
|
|
Puta |
|
Contra |
|
excipias |
|
Ita |
|
Erga |
|
|
|
Quia |
ITEM nominatiuos, accuſatiuos, & uocatiuos in a, cuiuſcūq; fuerint generis, numeri, aut declinatiōis, pręter uocatiuos in a, à græcis in as, ut ô Aenea, ô Thoma.
Numeralia in ginta finalem habent cōmunem, ſed frequentius longam, ut triginta, quadraginta.
B, D, T.
IN b, d, t, deſinentia, breuia ſunt, ut, ab, ad, caput.
E,
E finita breuia ſunt. ut,
|
Mare |
|
Lege |
|
Penè |
|
Scribe |
Excipiendæ ſunt omnes uoces quintę inflexionis in e, ut die, fide: unà cum aduerbijs inde enatis. ut,
|
Hodiè |
|
Quare |
|
Quotidie |
|
Quadere |
|
Pridie |
|
Eare, & |
|
Poſtridie |
|
ſimilia. |
Et ſecundæ item perſonæ ſing. imperatiuorum actiuorum ſecundæ coniugationis, ut,
|
Doce |
|
Mane |
|
Moue |
|
Caue. |
{V. iii.}
Producuntur etiam monoſyllaba in e. ut,
|
Me |
|
|
Que |
|
|
Te |
pręter |
|
Ve |
Coniūctiones encliticas |
|
Se |
|
|
Ne. |
|
Quin & aduerbia quoqȜ in e ab adiectiuis deducta, longa ſunt.
|
|
Docte |
|
|
|
ut |
|
Pulchre |
Quibus accedunt |
|
Fermè |
|
|
Valde pro ualide. |
|
Ferè. |
Bene tamen & male corripiuntur.
Poſtremo quę a gręcis per ϰ ſcribuntur, natura producuntur, cuiuſcunq; fuerint caſus, generis, aut numeri.
ut |
|
Lethe |
|
Cete |
|
|
Anchiſe |
|
Tempe. |
I.
I finita longa ſunt. ut.
|
|
Domini |
|
Amari |
|
|
Magiſtri |
|
Doceri. |
|
|
Mihi |
|
Vbi |
pręter |
|
Tibi |
|
Ibi, quę cōmunia ſunt. |
|
|
Sibi. |
|
|
Niſi uero & quasi corripiuntur. Cuius etiam ſortis ſunt datiui & uocatiui græcorum, quorum genitiuus ſing. in os breue exit. ut,
|
|
Palladi |
|
Amarylli |
|||
Huic |
|
Phyllidi |
o |
|
Alexi |
||
|
|
Minoidi |
|
Daphni. |
L.
L finita corripiuntur. ut,
|
Animal |
|
Mugil |
|
Hannibal |
|
Sol |
|
Mel |
|
Conſul |
Pręter nil contractum a nihil. Et barbara quædā in el. ut, {n. p.}
|
Michael |
|
Raphael |
|
Gabriel |
|
Daniel. |
N.
N finita producuntur. ut,
|
Pæan |
|
Xenophon |
|
||||
|
Hymen |
|
Non |
|
||||
|
Quin |
|
Dæmon. |
|
||||
|
|
Forſan |
|
Tamen |
||||
Excipe |
|
Forſitan |
|
Attamen |
||||
|
|
An |
|
Veruntamen. & c. |
Corripitur & in, cum compoſitis. ut,
|
Exin |
|
Dein |
|
Subin |
|
Proin. |
Accedūt ijs & uoces illę, quę per apocopen caſtrātur. ut
|
Men’ |
|
Audin’ |
|
Viden’ |
|
Nemon’ |
Nomina item in en, quorum genitiuus in is correptum habet. ut,
|
Carmen |
|
Pecten |
|
Crimen |
|
Tibîcen. |
Græca etiam in on per o paruum, cuiuſcunqȜ fuerint caſus. ut,
Ntō |
|
Ilion |
Actō |
|
Caucaſon |
|
|
Pelion |
|
|
Pylon. |
Quædam etiam in in, ut Alexin: in yn, ut Ityn: in an quoq; a nominatiuis in a, ut
Ntō |
|
Iphigenia |
Actō |
|
Iphigenian |
|
|
Aegina |
|
|
Aeginan. |
Nam in an a nominatiuis in as, producuntur. ut,
Ntō |
|
Aeneas |
Actō |
|
Aeneam |
|
|
Marſyas |
|
|
Marſyan. |
O.
O finita communia ſunt. ut, {n. p.}
|
Amo |
|
Porrò |
|
Virgo |
|
Legendo, gerundiū. |
Preter obliquos in o, qui ſemper producuntur. ut,
Huic |
|
Domino |
ab hoc |
|
Templo |
|
|
Seruo |
|
|
Damno. |
Et aduerbia à nominibus deriuata. ut,
|
Tanto |
|
Liquido |
|
Primo |
|
|||||
|
Quanto |
|
Falſo |
|
Manifeſto. & c. |
|
|||||
Præter |
|
Sedulo |
|
Crebro |
|
quę ſunt cōmunia. |
|||||
|
|
Mutuo |
|
Sero |
|
|
Cæterum modo & quomodo ſemper corripiuntur.
Cito quoq;, ut & ambo, duo, atq; homo, uix leguntur producta.
Monoſyllaba tamen in o, producuntur, ut do, ſto, ut & ergô pro cauſa.
Item græca per ω, cuiuſcunqȜ fuerint caſus. ut,
Hæc |
|
Sappho |
huius |
|
Androgeo |
hūc |
|
Atho |
|
|
Dido |
|
|
Apollo |
|
|
Apollo |
R.
R finita corripiuntur. ut,
|
Cæſar |
|
Vir |
|
Torcular |
|
Vxor |
|
Per |
|
Turtur. |
Cor ſemel apud Ouidium productum legitur. ut,
Molle meum leuibus cor eſt uiolabile telis.
|
|
Far |
|
Ver |
|
Producuntur etiam |
|
Lar |
|
Fur |
|
|
|
Nar |
|
Cur. |
|
|
|
Compar |
|
||
Par quoq; cum compoſitis. Ut |
|
Impar |
|
||
|
|
Diſpar. |
|
Græca quędam in er, quę illis in ϰρ deſinunt. ut {n. p.}
|
Aer |
|
Character |
|
Crater |
|
Aether |
|
Stater |
|
Soter. |
Pręter pater & mater, quę apud latinos ultimam breuem habent.
S.
S finita cum uocalibus pares habent terminationes, nempe
|
As |
|
|
|
Es |
|
Os |
|
Is |
|
Vs. |
AS.
Primo as finita producuntur. ut,
|
Amas |
|
Maieſtas |
|
Muſas |
|
Bonitas. |
Pręter græca, quorum genitiuus ſing. in dos exit. ut,
|
Archas |
Gtō |
|
Archados |
|
Pallas |
|
Pallados. |
Et pręter accuſatiuos plur. nominum creſcentium. ut,
|
Heros |
Heroos |
Actō plur. |
|
Heroas. |
|
Phyllis |
Phyllidos |
|
|
Phyllidas |
ES.
Es finita longa ſunt. ut,
|
Anchiſes |
|
Doces |
|
Sedes |
|
Patres. |
Excipiuntur nomina in es tertię inflexionis, quę penultimam genitiui creſcentis corripiunt. ut,
|
Miles |
|
Diues |
|
Seges |
|
Prępes. |
|
Aries |
|
Ceres |
|
Abies |
|
Pes, cum compoſitis. |
|
Paries |
|
|
Es quoq; a ſum unà cum compoſitis corripitur, cuiuſcunq; fuerit modi. ut, {n. p.}
|
Potes |
|
Prodes |
|
Ades |
|
Obes. |
Quibus penès adiungi poteſt, unà cum neutris ac nominatiuis pluralibus græcorum. ut,
|
Hippomanes |
|
Cyclopes |
|
Cacoëthes |
|
Naïdes. |
IS.
Is finita breuia ſunt. ut,
|
Paris |
|
Triſtis |
|
Panis |
|
Hilaris. |
Excipe obliquos plurales in is, qui producuntur. ut,
|
Muſis |
|
Dominis |
|
Menſis |
|
Templis. |
Item quis pro quibus, cum ꝓducentibus penultimā genitiui creſcentis. ut,
|
Samnis |
|
Samnîtis |
|
Salamis |
|
Salamînis. |
Adde huc quę in eis diphthongum deſinunt, ſiue gręca ſiue latina, cuiuſcunq; fuerint numeri aut casus. ut,
|
Simoeis |
|
Parteis |
|
Pyroeis |
|
Omneis. |
Et monoſyllaba itē omnia, ut uis, lis, pręter is & quis nominatiuos, & bis apud Ouid.
Iſtis accedunt ſecundæ perſonę ſing. uerborum in is, quorum ſecundæ perſonæ plurales deſinunt in îtis penultima producta, unà cum futuris ſubiunctiui in ris. ut,
|
Audis |
|
|
Audîtis |
|
Velis |
plur |
|
Velîtis |
|
Dederis |
|
|
Dederîtis |
OS.
Os finita producuntur. ut,
|
Honos |
|
Dominos |
|
Nepos |
|
Sernos |
Pręter compos, impos, & os oſis, & græca per o paruum. {n. p.} ut,
|
Delos |
|
Pallados |
|
Chaos |
|
Phyllidos. |
VS.
Vs finita corripiuntur. ut,
|
Famulus |
|
Tempus |
|
Regius |
|
Amamus. |
Excipiuntur producētia penultimam gtī creſcentis. ut,
|
Salus |
Gtō |
|
Salûtis |
|
Tellus |
|
Tellûris |
Longæ ſunt etiam omnes uoces quartæ inflexionis in us, pręter nominatiuum & uocatiuum ſing. ut huius, hę, has, ô, manus.
His accedunt etiam monoſyllaba. ut,
|
Crus |
|
Mus |
|
Thus |
|
Sus. & c. |
Et gręca item per us diphthongum, cuiuſcunqȜ fuerint caſus. ut,
Hic |
|
Panthus |
Huius |
|
Sapphus |
|
|
Melampus |
|
|
Clius. |
Atq; pijs cunctis uenerandum nomen Ieſus.
V.
Poſtremo u finita producuntur omnia. ut,
|
Manu |
|
Amatu |
|
Genu |
|
Diu. |
ΤΕΛΟΣ.
Εὰνϰ̄̃σ Φιλομαθϰ́σ ἔσϰ̣ πολνμαθϰ̓ˈσ. {n. p.}
LONDINI
EX OFFICINA THOMAE BERTHELETI TYPIS IMPRES.
CVM PRIVILEGIO AD IMPRIMENDVM SOLVM.
ANNO VERBI INCARNATI.
M. D XL. II.
1 Grāmaticæ calumniatores.
2 Laus grāmaticæ.
3 Grāmaticam regi quoqȜ curæ eſſe.
4 Regis ſapientia.
5 Cur edictum ſit ut una tantū grāmatica habeatur.
6 Sententia edicti.
7 Quid tractet hæc inſtitutio.
8 Quę reſp. felix.
9 Laus Regis.
10 Felicitas Angliæ.
11 Rex fauet literis.
12 Puerorū uota pro rege.
13 BO
14 CO
15 DO
16 GO
17 HO
18 MO
19 NO
20 PO
21 RO
22 SO
23 SCO
24 TO
25 CTO
26 VO
27 XO
28 CIO
29 DIO
30 PIO
31 RIO
32 TIO
33 Plico
34 Oleo
35 Pungo
36 DO
37 Pario.
38 Paſco.
39 Cano
40 Placeo.
41 Pango
42 Maneo
43 BI
44 CI
45 DI
46 GI
47 LI
48 MI NI
49 PI QVI
50 RI
51 SI
52 PS
53 TI
54 VI
55 Edo
56 Noſco